نوروز ۹۹ و مدیریت بحران

مهدی زارع* | در پی هشدار‌های هواشناسی در هفته پایانی اسفند ۱۳۹۸، بارش‌های شدید در رشته کوه‌های زاگرس، به ویژه منطقه بوشهر، هرمزگان و منطقه کرمان موجب سیلاب شد.

این در حالی است که کشور با همه گیری ویروس کرونا دچار مشکلی فراگیر است و حداقل از یک هفته قبل بارش شدید و وقوع سیل در نواحی سیل زده پیش بینی شده بود. در بخش‌هایی از پیام نوروزی رئیس سازمان مدیریت بحران کشور که در ۲۸ اسفند ۹۸ منتشر شده، آمده است: "سال گذشته را در حالی پشت سر گذاشتیم که سیل‌های گسترده فروردین ماه در بخش‌های عظیمی در کشور و نیز زلزله شمال غرب کشور در آبان ماه، بروز سیلاب در جنوب و جنوب شرق کشور در دی ماه و همچنین شیوع ویروس کووید ۱۹ در بهمن ماه، همکاران ما در سراسر کشور اقدامات بسیار مؤثری در زمینه‌های پیشگیرانه و هم مقابله داشتند ...

تهیه و تصویب آئین نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی قانون جدید، ... و تدوین برنامه راهبردی، سرمایه گذاری در بخش پیش بینی و پیشگیری از جمله برنامه‌های کلان سازمان مدیریت بحران کشور در سال گذشته بود ... امید است ... در روز‌های آغازین سال نو و {با} خودداری از سفر و حضور در اماکن عمومی همسو با توسعه دیگر بخش‌های کشور با توجه به تهدیدات و فرصت‌ها بتوانیم ضمن قطع زنجیره انتشار ویروس کورونا سال ۹۹ را به عنوان سند افتخار در کاهش اثرات بلایای طبیعی در کشور ثبت نمائیم".

در وب سایت این سازمان البته امکان دسترسی به برنامه راهبردی این سازمان هنوز ممکن نیست. در پیام نوروزی رئیس سازمان نیز برای نوروز ۹۹ به لزوم فاصله گیری اجتماعی -social distancing- برای قطع زنجیره کرونا- به درستی- اشاره شده است، ولی اشاره‌ای به احتمال وقوع سیلاب‌هایی مشابه فروردین‌های گذشته دیده نمی‌شود.

به هر حال همانطور که هم در پیش بینی‌های سازمان هواشناسی کشور و هم اطلاعات هواشناختی منتشره از سازمان‌های بین المللی هواشناسی در دسترس بود، سیلاب از روز دوم فروردین در بخش‌های مختلف کشور به راه افتاد. راه‌های جنوب استان کرمان در پی بارش‌های ۲ و ۳ فروردین و وقوع سیلاب مسدود شد، و در شامگاه ۳ فروردین به صورت کنارگذر یا راه انحرافی موقتا باز شدند راه‌های فرعی رودبارجنوب به کهنوج و رودبارجنوب به قلعه‌گنج بسته شد، مقام مسئول در وزارت راه و شهر سازی گفت: "راه‌ها و پل‌هایی که از این سیلاب تخریب شده، "هر زمان که تامین اعتبار شوند"، بازسازی خواهند شد. برآورد اولیه از خسارات به راه‌های جنوب استان کرمان در روز ۳ فروردین حدود ۵۸ میلیارد تومان است. "

از بامداد ۳ فروردین در ۴ شهرستان جنوبی و شرقی استان کرمان شامل روبار جنوب، قلعه‌گنج، کهنوج و ریگان بارندگی‌های شدید و سیل‌آسا رخ داد. در این چهار شهرستان جنوبی و شرقی استان کرمان تا این لحظه، ۱۴۴ روستا درگیر سیل شدند. در شهرستان ریگان در جنوبشرق بم، نیز بیش از ۱۰۰ میلیمتر در فاصله ۲ تا ۳ فروردین باران بارید.

سیل و طغیان رودخانه‌ها و به دنبال آن آبگرفتگی در شهرستان‌های جنوبی استان بوشهر نیز خسارت‌هایی به بار آورد. در شهرستان کنگان با توجه به بارندگی که در مدت زمان کمتر از یک ساعت حدود ۱۲۳ میلیمتر بارید، خسارت‌هایی به منازل مسکونی و تاسیسات زیربنایی و تلفات دامی وارد شد.

راه کنگان-عسلویه محور پرک، دیّر، مسیر دوراهک به ریز و... دچار زمین لغزش شد و بعضی نقاط نیز مسدود شد، که سریعاً بازگشایی شد. بیشترین بارندگی‌های جنوب استان در دیر و کنگان بود، در شهرستان جم نیز بارندگی زیادی رخ داد.

سرعت باد در کنگان ۱۰۴ کیلومتر در ساعت بوده است، به دلیل آبگرفتگی بخشی از تجهیزات در منطقه ویژه پارس جنوبی دچار خسارت شد. در استان بوشهر ۱۱ نفر کشته گزارش شد.

خسارت سیل در استان هرمزگان نیز گزارش شد. راه ۵۴ روستای گافر و پارامون در هرمزگان بازهم مسدود شد. بارش شدید باران در مناطق جنوبی استان کرمان و شمال شرقی استان هرمزگان سبب طغیان رودخانه‌های فصلی در منطقه بشاگرد شد.

رودخانه جگین طغیان کرد. تردد در راه‌های بشاگرد و جاسک بشدت کاهش یافت. راه‌های جاسک با شهر‌های همجوار فاقد پل است و در محل آبنما‌ها با هر بارشی طغیان رودخانه‌ها موجب انسداد راه‌ها می‌شود که در بارش‌های ۲ و ۳ فروردین نیز چنین شد.

۲ نفر در طغیان یک رود فصلی غرق شدند به دنبال بارندگی ۲ و ۳ فروردین و ورود آب، ظرفیت آبگیری سد استقلال میناب با ۲۴۰ میلیون مترمکعب، سد شمیل و نیان بندرعباس با ۱۰۰ میلیون مترمعکعب و سد جگین جاسک با ۲۱۰ میلیون متر مکعب، تکمیل و آب از این سد‌ها سرریز شد. بیشترین بارش مربوط به ایستگاه رهبران رودان با ۲۲۱ میلی‌متر بود.

تخلیه سرریز سد میناب آزاد آغاز شد؛ و از مردم حاشیه رودخانه‌ها خواسته شد تا برای تخلیه احتمالی آب سد‌ها آمادگی لازم را داشته باشند، روز ۴ فروردین از سد استقلال میناب سه هزار متر مکعب در ثانیه، سد شمیل و نیان ۸۰۰ متر مکعب در ثانیه و سد جگین ۱۰۰ متر مکعب در ثانیه آب تخلیه صورت می‌گرفت.

در استان سیستان و بلوچستان شدت بارندگی در بعضی مناطق مثل تیس، تنها روستای محدوده منطقه آزاد چابهار، به تخریب خانه‌ها و نفوذ آب در ساختمان‌ها منجر شد.

به دنبال شدت بارندگی‌ها رودخانه‌های محلی در شهر‌های جنوبی سیستان و بلوچستان طغیان کرد. در استان قم آبگرفتگی معابرقم پس از نخستین بارش بهاری با وقوع خسارت در منطقه پردیسان و بلوار غدیر قم همراه شد. در قم همزمان با این آبگرفتگی ایجاد فروچاله (که به اشتباه در رسانه‌ها به عنوان "فرونشست زمین" معرفی شد) ناشی از بارندگی و ایجاد گودالی به عمق هفت متر در میدان کشاورز قم دو خودرو در آن سقوط کرد؛ و سه نفر جان باختند.

در استان فارس نیز در در سیلاب و شهرستان مهر و لار ۵ نفر کشته شدند. بر اساس گزارش‌های موجود تا ۵ فروردین ۱۷ نفر در حوادث مرتبط با بارندگی در سراسر کشور کشته شده اند.

میزان تجمعی بارندگی در کشور از ابتدای سال آبی ۹۸-۹۸ (از اول مهر ۹۸ تا ۲۳ اسفند ۹۸) بر اساس گزارش وزارت نیرو در حوزه‌های آبریز اصلی به این ترتیب بوده است: ۲۷۰ میلیمتر در دریای خزر، ۱۱۹ میلیمتر در قرهقوم، ۳۱۲ میلیمتر در خلیج فارس و دریای عمان، ۱۹۸ میلیمتر در دریاچه ارومیه، ۱۲۳ میلیمتر در فلات مرکزی، ۸۶ میلیمتر در مرزی شرق. این میزان بارندگی مطابق الگوی بارش در ایران، شدید، ولی بسیار پراکنده، دیر به دیر و متمرکز در نقاطی خاص بوده، و در نتیجه منجر به سیلاب‌های ناگهانی و ناحیه‌ای متعددی شده و می‌شود.

ضمنا این حجم از بارندگی حدود ۹۰% کل حجم بارندگی سال آبی ۹۷-۹۸ (اول مهر ۹۷ تا ۳۱ شهریور ۹۸) است؛ بنابراین با نگاهی به این آمار تجمعی می‌توان حدس زد که بارش‌ها در سال آبی جاری احتمالا از سال آبی ماقبل بیشتر باشد. ولی همانطور که گفته شد، مساله ما همچنان متمرکز بودن و پراکنده بودن این میزان بارش، و وجود خاک سطحی است که به دلیل خشکسالی‌های دو دهه اخیر همچنان نفوذپذیری بسیار کمی دارند.

این موضوع به وقوع سیلاب می‌انجامد با توجه به پیش بینی بارش‌ها تا ۱۵ فروردین به صورت تجمعی بین ۱۰۰ تا ۲۵۰ میلیمتر برای بعضی نواحی جنوب استان لرستان و شمال خوزستان و بخش‌هایی از استان‌های کرمان، مازندران، گلستان، گیلان، اصفهان، سمنان، خراسان شمالی و خراسان رضوی و کرمان و کهکیلویه و بویراحمد ارایه شده است.

تشکیل تیم‌های مدیریت بحران سیلاب، گام اول پیشگیرانه است. با توجه به همه گیری ویروس کرونا در کشور و درگیر بودن زیرساخت مدیریتی و بهداشتی کشور در آن مساله، باید با دقت و سختگیری بیشتری اقدام شود ... تیم‌های مدیریت بحران (تیمران ها) مرور درس‌های سیلاب‌های ۹۸، اکنون باید به صورت آماده به کار گیری برنامه عملیاتی بحران سیلاب باشند.

اهمیت روش‌­های مدیریتی برای مقابله با خسارات ناشی از سیل­ها ابتدا در ایالات متحده آمریکا تشخیص داده شد. بر اثر افزایش فزاینده خسارات سیل و عدم تکافوی روش­های سازه‌ای و ساماندهی و تحدید رودخانه‌ها و استفاده از بتون ریزی برای ایجاد کانالها، برای مهار فیزیکی طغیان­ها روش‌های مدیریتی بسیار توسعه داده شد ...

خسارات سالانه سیل در ایالات متحده از حدود ١۰۰ میلیون دلار در سال ١۹۰۰ میلادی به حدود ٣۰۰ میلیون دلار در سال ١۹۶۰رسید. میانگین خسارات سالانه سیلاب بر اموال و مایملک عمومی و خصوصی در آن کشور طی سا­ل­های ١۹٢۵ تا ١۹۷۰ معادل ٢٢۷ میلیون دلار بود و سیلاب عظیمی که در ژوئن ١۹۷٢ میلادی حادث شد، خساراتی معادل ٣ میلیارد دلار به بار آورد. بیادآوریم که سیلاب فرو. ردین ۹۸ حدود ۷ میلیارد دلار خسارت به کشور ما وارد کرد.

علت افزایش خسارات سیلاب، افزایش، تکرر و یا بزرگی طغیان­ها نبوده، بلکه تشدید استفاده از اراضی دشت‌های سیلابی یعنی افزایش استفاده از اراضی سیل­گیر مجاور رودخانه ­ها است. طبق برآوردها، به ازای هر ۶ دلاری که دولت فدرال در آمریکا صرف طرح­های کنترل سیلاب و سرمایه­گذاری در این عرصه می­کرد، مبلغی معادل ۵ دلار توسط مردم و بخش خصوصی صرف ساخت و ساز در دشت سیلابی می‌شده و می‌شود!

یادمان باشد که در فروردین ۹۸، بعد از بازکردن اجباری دریچه سد‌های کارون، کرخه و دز، دشت سیلابی سه رودخانه کرخه، کارون و دز در شمال اهواز عملا به هم پیوست و دریاچه‌ای وسیع از جنوب شوش تا شمال اهواز و سوسنگرد در دشت آزادگان ایجاد شد. تشدید استفاده از اراضی سیل­گیر مجاور رودخانه­‌ها ناشی از عوامل زیر ذکر است

- بی­‌توجهی به این امر که اراضی مزبور در معرض خطر سیل­ قرار دارند.

- عدم آگاهی خریداران مستحدثات از سیل­گیری ملکشان (فروشندگان خریداران را از این موضوع مطلع نمی­کنند).

- تمایل و گرایش عمومی مردم به زیستن و کار کردن در اراضی پست و مسطح.

- بالا بودن ارزش اراضی دشت‌های سیلاب­ (در قیاس با اراضی نسبتاً مرتفع و کوهپایه­ ها).

- بیتوجهی مدیریت شهری در توسعه محلات بدون توجه به سیلگیر بودن اراضی که در ان ساخت و ساز جدید صورت می‌گیرد (مانند انچه در شهر اهواز رخ داده و عملا بسیاری از محلات جدید شهر فاقد سامانه دفع فاضلاب و آب‌های سطحی است!).

بدین ترتیب، رشد و توسعه شهر‌ها غالباً بدون توجه به خطر سیل­گیری صورت گرفته و می­گیرد و این امر مختص ایران و ایالات متحده نیست.

مطالعات سازمان ملل در دهه اول قرن ۲۱ در منطقه آسیا-اقیانوسیه منجر به این توصیه اساسی شده که برای هر شهر باید یک طرح جامع کنترل آب و مهار خسارات سیلاب تهیه و تنظیم شود. طرح مذبور حتی­الامکان باید در طرح جامع توسعه منابع آب سراسر حوضه رودخانه­ای ادغام شود. منظور رودخانه‌ای است که شهر مورد نظر داخل دشت سیلابی آن واقع است، مانند موقعیت شهر اهواز و رودخانه کارون..

همچنین توصیه شده است که حتی­الامکان یک سازمان واحد، مسئول برنامه­ریزی و اجرای این گونه طرح­های جامع شود. به نظر می‌رسد که در کشور ما سازمان‌های آب و شرکت‌های آبفای استانی محل مناسبی برای تهیه و اجرای طرح جامع کنترل آب و مهار سیلاب برای شهر‌های ایران باشند.

*استاد پژوهشکده زلزله شناسی