جلیل شهناز؛ استاد مسلم تارنوازی

جلیل شهناز آغازگر سبک جدیدی در تارنوازی بود که در موسیقی ایرانی، مکتب اصفهان را به اوج شکوفایی خود رساند. استفاده از تمام امکانات ساز، نواختن بسیاری از گوشه‌های مهجور، رعایت جمله‌بندی در نوازندگی از جمله ویژگی‌های نوازندگی این هنرمند نامی است.

تار سلطان ساز‌های ایرانی است و هیچ سازی مانند تار نمی‌تواند احساسات درونی و عواطف سودایی مردم ایران را بیان کند. قدمت تار معلوم نیست و هیچ فردی نمی‌داند که این ساز خوش طنین از چه زمانی وارد موسیقی ایرانی شده است.

برخی اختراع آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند و عده‌ای نیز بر این باورند که تار تکمیل شده عود و بربط است. آنچه مسلم است تا دوره صفویه، سازی به نام تار امروزین نداشته و در نقاشی‌ها و کتاب‌های آن دوره اثری از این ساز دیده نمی‌شود. در هر حال در دوره قاجار، تار یکی از ارکان موسیقی ایران شد و سیاحان و جهانگردان خارجی که در این روزگار به ایران آمده اند در خاطره‌های خویش بار‌ها از این ساز یاد کرده اند.

در ۱۵۰ سال گذشته هنرمندان بزرگی در ایران ظهور یافتند که در پرتو خلاقیت و هنرمندی آنان نوازندگی تار با دگرگونی و تکامل بسیار همراه بود و مقام تار به عنوان ساز ملی ایرانیان تثبیت شد. در میان این استادان، نام هنرمند بزرگی به نام جلیل شهناز می‌درخشد که بدون تردید قله رفیع تک نوازی و بداهه نوازی تار است و در سایه نبوغ او نوازندگی این ساز به مرحله‌ای از تکامل رسیده که شعر حافظ در ادبیات پارسی به آن دست یافت.

زندگینامه جلیل شهناز
جلیل شهناز در ۱۳۰۰ خورشیدی در خانواده‌ای هنرمند در اصفهان چشم به جهان گشود. پدر وی از هنرمندان برجسته و ممتاز موسیقی اصفهان بودند. پدرش افزون بر سنتور با نواختن تار، سه تار، ویولن، کمانچه و تنبک نیز آشنایی داشت و از صدای خوشی هم برخوردار بود و نوای شیرین ساز‌ها و آهنگ‌ها همواره در خانه آن‌ها طنین انداز بود و بسیاری از هنرمندان و شیفتگان موسیقی به خانه آن‌ها رفت و آمد می‌کردند.

او در حالی دوران کودکی را طی می‌کرد که وجودش با نوای موسیقی در می‌آمیخت و سال‌ها پیش از آنکه نوازندگی را آغاز کند با گوشه‌ها و ردیف‌های موسیقی ایرانی آشنایی پیدا کرده بود.

جلیل با نواختن تنبک و سه تار به دنیای موسیقی راه یافت. در ۱۴ سالگی به یادگیری تار پرداخت و در مکتب پدر به نواختن تار و فراگیری تکنیک‌های نوازندگی این ساز اشتغال داشت و در پرتو استعداد فراوان به زودی همه فوت و فن‌ها و روش‌های مناسب تارنوازی را فراگرفت، به گونه‌ای که در ۱۷ سالگی ساز او شنیدنی بود.

او با تمرین‌های شبانه روزی هر روز نوازندگی خود را غنای بیشتر می‌بخشید و هنوز هم که ۷۰ سال از آن روزگار می‌گذرد و نوازندگی او به اوج تعالی رسیده است، تلاش بر این دارد که هر روز نغمه هایش برتری بیشتری نسبت به روز گذشته پیدا کند.

شهناز جوان در ۱۳۲۷خورشیدی مقیم تهران شد و از ابتدای ورود با رادیو تهران آغاز به همکاری کرد و در بسیاری از برنامه‌های موسیقی رادیو به عنوان تک نواز و هم نواز مشارکت می‌کرد. اوج درخشش جلیل شهناز در همکاری او با برنامه‌های موسیقی «گل ها» تجلی یافت.

برنامه گل‌ها که به همت داوود پیرنیا در ۱۳۳۴ خورشیدی در رادیو تهران آغاز و در طول چند سال آنچنان با موفقیت روبه رو شد که به عنوان دوران تجدید حیات موسیقی در تاریخ هنر ایران در یاد‌ها ماندگار شد. در این برنامه‌ها شهناز با برترین و مشهورترین خوانندگان و نوازندگان به همکاری پرداخت و آثار به جا مانده از این دوران بخش ممتازی از موسیقی معاصر ایران است.

ویژگی‌های ممتاز تار شهناز
در حالی که شهناز برای موسیقی گذشته ایران و شیوه نوازندگی استادان بزرگ ارج و احترام بسیار قائل بود، اما هرگز خود در این شیوه‌ها محدود باقی نماند و در سایه نبوغ خود هر روز با خلق آثار تازه و شیرین، نوازندگی استادان گذشته را توسعه و تکامل بخشید. او به تغییر و تکامل تدریجی در موسیقی اعتقاد داشت و روش‌های تند و انقلابی را در نابودی شیوه‌های گذشته نادرست می‌دانست.

برخلاف بسیاری از منتقدان که بر این باورند که موسیقی ایرانی در فضای بسته زندگی می‌کند و امکان هر نوع تغییر و تکامل در آن دشوار است، شهناز باور داشت که موسیقی ایرانی فضای وسیعی برای نوآوری و تکامل دارد و به ویژه از راه ترکیب دستگاه‌ها و آواز‌ها و مرکب نوازی می‌توان وسیع‌ترین فضا‌ها را برای آفرینش آثار جدید فراهم ساخت.

ساز استاد در بیان آوازها، گوشه‌ها و تحریر‌ها در حقیقت به سر حد اعجاز می‌رسد، هنگامی که دستگاهی را از ابتدا تا انتها می‌نوازد، گویی سرگذشت زندگی انسان‌ها را از کودکی تا واپسین دم حیات بازگو می‌کند.

پیش درآمد‌های آهنگین او بیانگر صفا و سادگی دوران کودکی و نوجوانی، چهار مضراب‌های او بیانگر شیفتگی‌ها و التهاب‌های جوانی و سرانجام آوازها، نجوا‌ها و جمله پردازی‌های غیرضربی او از مختصات دوران بزرگسالی و پختگی و تاثرات این دوره عمر، سخن می‌گوید.

جمله پردازی‌ها
در نوازندگی شهناز همه جمله‌ها در مناسب‌ترین جایگاه خویش قرار دارند و چپ و راست‌ها به طور کامل حساب شده و در نهایت استادی و هنرمندی اجرا می‌شوند و حتی یک نت کم یا اضافه در این جمله‌ها دیده نمی‌شود.

گاهی مضراب‌های او شمرده و آرام مانند ناقوس کلیسا خوش طنین و تامل برانگیز است و گاه چپ و راست‌ها به حدی تند و ریز و متوالی است که شنونده را دچار شگفتی می‌کند. قطعه‌ای از نوازندگی‌های دوران جوانی یا میان سالی استاد در گام ابوعطا در اختیار نگارنده است که به راستی شاهکار تارنوازی شهناز به شمار می‌رود.

تکنیک در خدمت خلاقیت
بسیاری از نوازندگان تار به ویژه آن‌ها که موسیقی را در هنرستان‌ها و دانشگاه‌ها فراگرفته اند، دارای تکنیک‌های ممتازی هستند، اما چون آثار آن‌ها فاقد گرمی و شور و حال است بر جان و دل شنونده‌ها تاثیر اندکی برجا می‌گذارند. در ساز شهناز تکنیک‌ها آن چنان با رمز و راز و معنا به هم آمیخته است که بهتر از آن قابل تصور نیست.

به زبانی دیگر شهناز ترکیب مطلوب و مناسبی از تکنیک و شور و حال است. آغاز و پایان هر جمله و بلندی و کوتاهی نغمه‌ها و محل سکوت‌ها و استفاده از سیم‌های متفاوت در همان شکلی است که می‌تواند بهترین تاثیر را بر شنوندگان داشته باشد.

الهام از آثار محلی
از دیگر مختصات ممتاز هنر شهناز، آشنایی او با آهنگ‌ها و ترانه‌های محلی و آثار فولکلوریک ایران است و در حافظه شگفت آور او گنجینه بزرگی از ترانه‌های محلی و تصنیف‌های کهن ایران وجود دارد و بخش مهمی از نواخته‌های وی با الهام گرفتن از این تصنیف‌ها و ترانه‌ها و آهنگ‌ها شکل می‌گیرد.

از جمله آثاری که در تار شهناز تاثیر فراوان باقی نهاده، آهنگ‌ها و ترانه‌های اصیل بختیاری است که از موسیقی‌های کهن ایران ریشه گرفته و میراث فرهنگی و هنری را نمایندگی می‌کنند.

نوآوری در آثار شهناز
استاد یکی از برجسته‌ترین نوآورانی است که در موسیقی معاصر ایران ظهور یافته و راه و روش‌های بدیعی که در تارنوازی بنیاد نهاده، برای دیگر تارنوازان چراغ و راهنمای راه به شمار می‌آید.

وی ضمن تسلط به ردیف و اطلاعات جامع موسیقی و آشنایی با بیشتر ساز‌های ایرانی و شعر و ادبیات کلاسیک ایران این ویژگی منحصر به فرد را در ساز خود جمع کرده است: جواب آواز، تسلط به ریتم، زنگ صوتی شفاف و درخشان، تغییر صدادهی با استفاده از تغییر محل مضراب روی انگشت سبابه و کنده کاری‌های متنوع و مکرر.

آثار استاد شهناز
از ۱۳۲۷ خورشیدی که شهناز به تهران کوچ کرد و به رادیو پیوست با همکاری دیگر استادان در تهیه برنامه‌های موسیقی به ویژه برنامه‌های گل‌ها مشارکت کرد و به این ترتیب بیشتر آثار استاد در آرشیو رادیو ایران وجود دارد. این آثار شامل همکاری‌های او با خوانندگان بلند آوازه و همچنین تک نوازی‌های و هم نوازی‌های او با دیگر نوازندگان بزرگ بوده است.

از آثار پس از انقلاب اسلامی که استاد شهناز در آن‌ها نوازندگی کرده است، می‌توان از کنسرت استادان، سروش آسمانی، کنسرت ابوعطا، چرخ گردون، مویه، چشمه ساران و چند اثر دیگر یاد کرد. آثار به جامانده از نوازندگی‌های استاد شهناز در برنامه‌های تکنوازان رادیو نیز از کار‌های ماندنی است. ناگفته نماند که بیشترین اجرا‌های استاد شهناز در آرشیو‌های خصوصی نگه داری می‌شود.

سرانجام
شهناز، سرانجام پس از یک عمر زندگی پر ثمر و پرورش شمار زیادی از بزرگان موسیقی ایران، آخرین بازمانده از نسل بزرگان موسیقی ایران پس از یک دوره بیماری و به دلیل کهولت سن در ۲۷ خرداد ۱۳۹۲ خورشیدی در تهران درگذشت.

منابع:
۱. دایره المعارف موسیقی کهن

۲. سرگذشت موسیقی ایران، ج۱،
۳. مردان موسیقی ایرانی، ج۱،
۴. راز مانا