فردو، آخرین گام پیش از پایان؟

سارا معصومی | تحریم‌های ایالات متحده امریکا، تعلل ۱+۴ برای جبران نبود واشنگتن در برجام و اقدام‌های معکوس برجامی ایران در ۳ خط موازی با هم در حال حرکت هستند. تهران می‌گوید، مسیر این خطوط می‌تواند معکوس شود به شرط آنکه تحریم‌های امریکا برداشته شود یا اروپایی‌ها راهی برای وفای به تعهدات اقتصادی خود بیابند و تعادل را به توافق هسته‌ای مصوب جولای ۲۰۱۵ بازگردانند.

دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا می‌گوید در قالب سیاست فشار حداکثری این کشور علیه ایران دست به شاکله تحریم‌ها علیه تهران نمی‌زند تا زمانی که تهران با بازگشت به میز مذاکره عملا بساط توافقی جدید را بچیند، توافقی که در آن فعالیت‌های هسته‌ای، منطقه‌ای و آزمایش‌های موشکی ایران همگی به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار بگیرند. ایران می‌گوید یک دوره یک ساله به بازماندگان در برجام فرصت داده تا بتوانند نبود امریکا در این توافق را جبران کنند و اکنون نوبت به چشم در برابر چشم رسیده است.

استراتژی جدید ایران از نیمه اردیبهشت کلید خورد و تهران در قالب گام‌های ۶۰ روزه تاکنون ۴ گام برداشته است. گام چهارم ایران که روز سه‌شنبه از سوی حسن روحانی، رییس‌جمهور اعلام شد عملا زنگ‌های خطر را برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و پایتخت‌های ۱+۴ به صدا درآورد.

۱۴ آبان ماه برابر با پایان سومین فرصت ۶۰ روزه ایران به بازماندگان در برجام بود که در این روز حسن روحانی از چند و، چون گام چهارم ایران رونمایی کرده و گفت: «طبق برجام بیش از هزار سانتریفیوژ (۱۰۴۴) در فردو داریم. در برجام قرار بود این سانتریفیوژ‌ها بچرخند، اما گاز به آن‌ها تزریق نکنیم که بنده در دستوری به سازمان انرژی اتمی می‌گویم که از چهارشنبه گازدهی را در فردو آغاز کنیم.»

همانطور که پیش‌بینی می‌شد، فرمان رییس‌جمهور درباره آغاز فعالیت‌های کامل هسته‌ای در فردو سر و صدای بسیاری در سطح بین‌المللی به پا کرد، اما این هیاهو به ترمزی در برابر تصمیم ایران تبدیل نشد لذا صبح روز چهارشنبه (دیروز) در راستای اجرای این دستور، مخزن (سیلندر) ۲۸۰۰ کیلویی که حاوی حدود ۲۰۰۰ کیلوگرم گاز هگزافلوراید اورانیوم (UF۶) است تحت نظارت بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از انتقال از مجتمع غنی‌سازی شهید احمدی روشن (نطنز) به مجتمع غنی‌سازی شهید مسعود علیمحمدی (فردو) در سالن خوراک‌دهی مجتمع فردو قرار گرفت. علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی در توضیح این گام ایران به خبرنگاران گفت: روز چهارشنبه با حضور بازرسان آژانس، غنی‌سازی اورانیوم تا ۵ درصد همچنین غنی‌سازی ایزوتوپ‌های پایدار در تاسیسات هسته‌ای شهید علیمحمدی (فردو) آغاز می‌شود.

بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی نیز در اظهاراتی در این باره گفت: «بر اساس برجام قرار بود که مواد هسته‌ای در فردو وجود نداشته باشد، اما در راستای گام چهارم در حال انتقال مواد هسته‌ای به فردو هستیم. جزییات تصمیم جدید برجامی را روز سه‌شنبه به آژانس اعلام کردیم و روز چهارشنبه انتقال انجام و در موعد مقرر، مواد به ماشین‌هایی که تا به حال تحت خلأ می‌چرخیدند، تزریق می‌شود.

ساعت ۱۲ چهارشنبه عملا گاز را به سانتریفیوژ‌ها تزریق می‌کنیم و چند ساعت طول می‌کشد تا به مرحله پایداری برسد و تا روز شنبه (۱۸ آبان) که مجددا بازرسان آژانس خواهند آمد، ما به مرحله‌ای می‌رسیم که حدود ۴.۵ درصد غنی‌سازی خواهیم داشت.»

فردو در برجام

برای درک معنای گام چهارم ایران باید نگاهی به تکلیف ایران در برجام در حوزه فردو انداخت. در بند ۵ برجام در این باره آمده است: «ایران بر اساس برنامه بلندمدت خود، برای ۱۵ سال، فعالیت‌های مرتبط با غنی‏‌سازی اورانیوم از جمله تحقیق و توسعه تحت نظارت پادمانی خود را صرفا در تاسیسات غنی‌سازی نطنز انجام خواهد داد، سطح غنی‏‌سازی اورانیوم خود را تا سقف ۳.۶۷ درصد نگه خواهد داشت و در فردو از هر گونه غنی‏‌سازی اورانیوم و تحقیق و توسعه غنی‌سازی اورانیوم و از نگاهداری هر گونه مواد شکافت‌‏پذیر خودداری خواهد ورزید.»

در تکمیل تکلیف ایران در برجام درباره فردو در بند ششم هم آمده است: «ایران تاسیسات فردو را به یک مرکز هسته‌ای، فیزیک و فناوری تبدیل خواهد کرد. همکاری بین‌المللی از جمله به شکل سرمایه‏‌گذاری‏‌های مشترک علمی در حوزه‌های تحقیقاتی مورد توافق ایجاد خواهد شد. ۱۰۴۴ ماشین IR-۱ در قالب ۶ آبشار در یک بال در تاسیسات فردو باقی خواهد ماند.

دو عدد از این آبشار‌ها به همراه زیرساخت‌های مربوطه بدون اورانیوم به چرخش ادامه خواهد داد و از جمله از طریق اصلاح مقتضی زیرساخت‏‌ها برای تولید ایزوتوپ‏‌های پایدار منتقل خواهد شد. ۴ آبشار دیگر به همراه کلیه‏ زیرساخت‌‏های مربوطه به صورت ساکن باقی خواهند ماند. کلیه سانتریفیوژ‌های دیگر و زیرساخت‌‏های مرتبط با غنی‏‌سازی جمع‌‏آوری و تحت نظارت مستمر آژانس به نحو مشخص شده در پیوست یک انبار خواهد شد.»

گام چهارم ایران عملا تعهد‌های برجامی ایران در قبال فردو را نادیده می‌گیرد و غنی‌سازی اورانیوم تا ۵ درصد همچنین غنی‌سازی ایزوتوپ‌های پایدار در تاسیسات هسته‌ای شهید علیمحمدی (فردو) را کلید می‌زند.
دوباره جنجال فردو

تخصیص گام چهارم ایران به فردو همانطور که پیش‌بینی می‌شد، موجی از ابراز نگرانی‌ها را در سطح بین‌المللی به راه انداخت. ایران در گام اول (۱۸ اردیبهشت) عدم رعایت محدودیت‌های مربوط به نگهداری ذخایر اورانیوم غنی شده و آب سنگین، در گام دوم (۱۴ تیر) عدم رعایت محدودیت‌های مربوط به سطح غنی‌سازی اورانیوم و اقدام‌های مربوط به مدرن‌سازی راکتور آب سنگین اراک و در گام سوم (۱۵ شهریور) گسترش و شتاب‌بخشی به فعالیت‌های تحقیق و توسعه هسته‌ای و براساس نیاز‌های فنی بدون رعایت تعهدات برجامی را پیش برده بود، اما دست گذاشتن روی تاسیسات فردو همانطور که پیش‌بینی می‌شد و رییس‌جمهور نیز در سخنان خود به آن اشاره کرد بیشترین سر و صدا را به راه انداخت.

قرار گرفتن فردو در زیرزمین همواره این تاسیسات هسته‌ای را به نقطه حساسی برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شرکای ایران در جریان مذاکرات هسته‌ای تبدیل کرده بود.

اکنون ایران قریب به ۵۵۰ روز پس از کناره‌گیری امریکا از توافق هسته‌ای و یک سال پس از بازگشت تحریم‌های هسته‌ای برای وادار کردن طرف مقابل به وفای به تعهدات برجامی‌اش، فعالیت هسته‌ای در فردو را از سر گرفته است. اقدامی که ایران می‌گوید مانند ۳ گام پیشین این کشور از ماهیت برگشت‌پذیر برخوردار است.

نیویورک تایمز در توضیح اهمیت فنی گام چهارم ایران می‌نویسد: «فردو که به منظور محافظت در برابر حملات احتمالی نظامی در زیر زمین قرار دارد، سال‌ها از چشم بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دور بوده است. زمانی که مکان این سایت هسته‌ای افشا شد، رژیم صهیونیستی تهدید کرد که آن را هدف حمله نظامی خود قرار خواهد داد.

رییس‌جمهور ایران روز سه‌شنبه در جریان یک سخنرانی با بیان اینکه کاسه صبر تهران لبریز شده، اعلام کرد که ایران گازدهی به بیش از ۱۰۰۰ سانتریفیوژ در فردو را آغاز خواهد کرد. روحانی تاکید کرده که این اقدام ایران در راستای کمپین فشار بر غرب برای انجام تعهداتشان است. گام چهارم ایران در مسیر کاهش تعهدات برجامی یک روز پس از آن انجام شد که تهران مجموعه‌ای از پیشرفت‌های هسته‌ای در تاسیسات هسته‌ای نطنز را هم به نمایش گذاشت.

ایران تاکنون ۴ گام برداشته، اما به گواه اهل فن هیچ کدام از این گام‌ها را نمی‌توان در مسیر رسیدن به بمب تفسیر کرد، اما زمانی که مجموع این گام‌ها را در نظر می‌گیریم به نظر می‌رسد که اندک اندک به پایان توافق هسته‌ای که ۳ سال رسیدن به آن طول کشید، نزدیک می‌شویم.

یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های ۱+۵ در زمان مذاکرات هسته‌ای زمان مورد نیاز ایران برای رسیدن به بمب اتم بود که حالا با پیشرفتی که ایران در زمینه تحقیق و توسعه، نصب و راه‌اندازی ماشین‌های سانتریفیوژ داشته به نظر می‌رسد که این بازه زمانی در حال کمتر شدن است.

یکی از گلایه‌های دونالد ترامپ هنگام کناره‌گیری از برجام این بود که محدودیت‌های هسته‌ای ایران تا سال ۲۰۳۰ کاملا از میان خواهند رفت، اما با اقدام‌هایی که ایران در ۴ گامی که تاکنون برداشته، انجام داده به نظر می‌رسد که از بسیاری از موانع زودتر از برنامه‌ای که در برجام تعیین شده بود، عبور کرده است.

هر چند که ترامپ از پیش از راهیابی به کاخ سفید، مخالف توافق هسته‌ای ایران بود، اما در یک سال نخست حضور او در قدرت، چهره‌هایی مانند وزیر خارجه وقت، مشاور امنیت ملی و وزیر دفاع وقت هر ۳ به او پیشنهاد کرده بودند که به منظور متعهد ماندن ایران به محدودیت‌های هسته‌ای قید شده در برجام در این توافق باقی بماند، اما اندک اندک ولع ترامپ برای گنجاندن مسائلی، چون فعالیت‌های منطقه‌ای یا آزمایش‌های موشکی ایران باعث شد که او پایان دادن به حضور امریکا در برجام را به ماندن در این توافق چندجانبه با تهران ترجیح بدهد.

در حال حاضر هم حضور امریکا در برجام پایان یافته و هم آن ۳ مشاور دیگر در کابینه رییس‌جمهور امریکا جایی ندارند. در حال حاضر مشخص نیست که دامنه فعالیت‌های ایران در فردو تا کجا وسعت پیدا خواهد کرد و البته این خبر زمانی قابل توجه‌تر می‌شود که بدانیم، ایران در تاسیسات هسته‌ای نطنز هم بر تعداد سانتریفیوژ‌های فعال افزوده و به نسل‌های جدیدی از این ماشین هسته‌ای هم دست پیدا کرده است.

هر چند که حسن روحانی می‌گوید، تمام گام‌های ایران قابل بازگشت هستند، اما شرط ایران برای بازگشت به اردیبهشت ماه و تعهد کامل برجامی، یافتن راهی از سوی اروپایی‌ها برای بهره‌مندی اقتصادی ایران از برجام است. یکی از دلایل اهمیت فردو برای امریکا و اسراییل این است که به دلیل موقعیت جغرافیایی این تاسیسات، تخریب نظامی آن برای دشمنان ایران کار آسانی نیست.

در جریان برجام، دولت اوباما نتوانست ایران را وادار به توقف کامل فعالیت‌های هسته‌ای در فردو یا تعطیل‌سازی این تاسیسات کند. یکی از مذاکره‌کنندگان وقت امریکا با ایران بار‌ها اعتراف کرده بود که پابرجا ماندن فردو یک دردسر همیشگی خواهد بود. با این همه در جریان مذاکرات قرار شد که تزریق گار به سانتریفیوژ‌های فعال در فردو صورت نگیرد. در حالی که ایران تاکنون ۳ دوره ۶۰ روزه در مسیر کاهش تعهدات برجامی را پشت سر گذاشته است.

برخی از کارشناسان اعتقاد دارند که هر چند فردو خط قرمز پررنگی برای بسیاری است، اما تهران می‌توانست، گام‌های شدیدتر دیگری هم بردارد که تاکنون چنین کاری نکرده و این پرهیز پیام خاص خود را دارد.»

حرکت مهیج ایران
الجزیره درباره گام چهارم ایران می‌نویسد: «با تزریق گاز به سانتریفیوژ‌های موجود در فردو، این مجتمع از سایت تحقیقاتی که در برجام گفته شده بود به یک تاسیسات هسته‌ای فعال تبدیل خواهد شد. ایران با برداشتن گام چهارم یک بازه زمانی دو ماهه دیگر نیز به طرف مقابل فرصت داد تا با انجام به تعهدات برجامی خود مانع از فروپاشی توافق هسته‌ای شود.

در حالی که ایران می‌گوید، گام‌های این کشور برای حفظ توافق هسته‌ای هستند، اما فرانسه و بریتانیا بلافاصله گام چهارم ایران را محکوم کردند و روسیه نیز نسبت به این اقدام ایران ابراز نگرانی کرد. به نظر می‌رسد که تصمیم ایران برای گازرسانی به ۱۰۴۴ سانتریفیوژ موجود در فردو می‌تواند حرکتی مهیج به حساب آید.

فردو تنها تاسیساتی است که غنی‌سازی ۲۰ درصد در آن ممکن است و همین مساله همیشه جامعه بین‌المللی را نگران کرده چراکه غنی‌سازی ۲۰ درصد را آغازی برای رسیدن به بمب اتم می‌دانند. خبر فردو در حالی موج بزرگی در فضای رسانه‌ای به راه انداخت که روز دوشنبه هم ایران اعلام کرد که تعداد سانتریفیوژ‌های IR-۶ نصب شده در نطنز را دو برابر کرده است. این ماشین‌ها می‌توانند با سرعتی ۱۰ برابر ماشین‌های نسل یک اورانیوم غنی شده، تولید کنند.»

فردو، شاید آخرین گام
گام چهارم ایران می‌تواند آخرین گام تهران در مسیر معکوس برجامی باشد به شرط آنکه اروپایی‌ها به اضافه چین و روسیه راهی برای فروش نفت ایران و بازگشت درآمد حاصل از آن بیابند و البته مکانیسم بانکی ایران با جامعه جهانی را هم از زیر بار تحریم‌های یک‌جانبه امریکا نجات دهند.

به نظر می‌رسد، اروپایی که در قریب به ۶۰۰ روز گذشته با وجود شعار‌های سیاسی نتوانسته اراده برای حفظ برجام را به عمل تبدیل کند عملا عاجز از رسیدن به نقشه راهی بدون حضور امریکا برای نجات برجام است.

تاکنون جدی‌ترین طرح را امانوئل مکرون، رییس‌جمهور فرانسه ارایه کرده که محور آن آتش‌بس میان ایران و امریکا و آغاز مذاکرات جدید است. با این همه تهران شرط لازم را برداشته شدن تحریم‌های امریکا می‌داند و رییس‌جمهور امریکا خواهان دیدار با همتای ایرانی سپس سخن گفتن از تحریم‌ها و توافقی جدید است. اضدادی که به نظر نمی‌رسد با هم جمع‌شدنی باشند.

ادامه عجز اروپا در برابر امریکا در داخل ایران به همراهی شرکای اروپایی ایران در برجام با سیاست فشار حداکثری امریکا تعبیر می‌شود و این در حالی است که با هر گام معکوس ایران، برجام به پایان راه نزدیک‌تر می‌شود. تهران تاکنون تمام اقدام‌های برجامی خود را در سایه نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیش برده و همزمان تحولات بین‌المللی و شرایط پیرامونی را در انتخاب گام‌های بعدی مدنظر قرار داده است.

در ایران چهره‌هایی، چون رییس‌جمهور، وزیرخارجه و رییس سازمان انرژی اتمی تاکید دارند که تهران فعلا تصمیمی برای کاهش سطح دسترسی‌ها و نظارت‌ها بر برنامه هسته‌ای خود ندارد کما اینکه تمام مراحل ۴ گام اخیر ایران نیز در حضور بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صورت گرفته است.

مساله دیگر غنی‌سازی ۲۰ درصد است که تهران می‌گوید فعلا تصمیمی برای افزایش سطح غنی‌سازی اعلامی (بیش از ۵ درصد) ندارد. به نظر می‌رسد که در صورت تداوم تعلل ۱+۴ با پیشروی بیشتر ایران در گام‌های معکوس برجامی، اندک اندک ایران نیز به گزینه‌هایی که می‌تواند به معنای پایان حیات برجام باشد، نزدیک شود.

علی واعظ، تحلیلگر مسائل ایران در گروه بین‌المللی بحران در این باره می‌گوید: ایران در گام‌های معکوس برجامی ۳ هدف را دنبال می‌کند: فشار آوردن به بازماندگان در برجام برای کاهش فشار تحریم‌ها؛ بازدارندگی و بالا بردن هزینه افزایش تحریم‌ها برای امریکا؛ و پاسخ دادن به انتقادات داخلی مبنی بر منفعل بودن دولت در برخورد با فشارها. به همین ترتیب دولت ترامپ که با موقت بودن محدودیت‌های برجامی مساله داشت در عمل باعث شد که ایران آزمایش سانتریفیوژ‌های پیشرفته را نه در سال ۲۰۲۶ و غنی‌سازی اورانیوم در فردو را نه در سال ۲۰۳۱ بلکه در همین امسال یعنی سال ۲۰۱۹ از سر بگیرد.

پیام ظریف به اروپا: به تعهدتان پایبند باشید
«محمد جواد ظریف»، وزیر امور خارجه پیامی خطاب به کشور‌های اروپایی در خصوص چهارمین گام ایران برای کاستن از تعهدات خود ذیل برجام منتشر کرد. ظریف در این پیام که در صفحه توییتر خودش منتشر کرده عکسی از یک مصاحبه «مایک پمپئو»، وزیر خارجه امریکا در نوامبر سال گذشته منتشر کرد.

پمپئو دراین مصاحبه که روز ۴ نوامبر سال ۲۰۱۸ با شبکه خبری سی‌بی‌اس انجام داده در پاسخ به سوالی درباره اینکه اگر بعد از خروج امریکا از برجام ایران هم از این توافق خارج شود برنامه امریکا چیست، می‌گوید: «ما اطمینان داریم که ایرانی‌ها این تصمیم را نخواهند گرفت.»

ظریف در توییترش نوشت: «پاسخ ما به تروریسم اقتصادی و باج‌خواهی امریکا عکس آن چیزی است که ترامپ در اثر القائات دیگران گمان داشت. چهارمین گام ما برای معلق کردن یکی از مفاد برجام، در بند ۳۶ به عنوان پاسخی برای نقض تعهدات امریکا و سه کشور اروپایی پیش‌بینی شده است. راه‌حل ساده برای اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی این است: به تعهدات‌تان پایبند باشید و ما تغییر رویه می‌دهیم.»