سنگ‌نگاره ساسانی؛ سرباز یا بزرگزاده؟
سنگ‌نگاره ساسانی را که از انگلیس به ایران بازگردانده شده است، چه بنامیم؟ سرباز یا بزرگزاده ساسانی. بررسی‌های تطبیقی، دستگاهی و آزمایشگاهی قطعا ابعاد جدید از این اثر دو هزار ساله را روشن خواهد کرد.
بالاخره بعد از سه ماه از کشف سنگ‌نگاره ساسانی در انگلیس که در میان همه ابهاماتی که داشت به سرباز ساسانی معروف شد، این اثر بامداد چهارشنبه - هفتم تیر ۱۴۰۲- با کشور بازگردانده شد؛ مسیر طولانی بعد از ۳۵ سال دوری از وطن و هفت سال پیگری حقوقی و دیپلماتیک.
این استرداد اگر چه دستاوردی ارزشمند برای دولت سیزدهم و محصول همکاری و پیگیری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و وزارت امور خارجه و معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری است، اما هنوز ابعاد مبهمی در آن وجود دارد که اگر چه به مرور در طول این سه ماه به آن پاسخ داده شده است، اما برخی سوالات همچنان باقی است، سوالاتی از جمله: این سنگ‌نگاره دقیقا چه زمانی و چگونه از کشور خارج شده است، چه مسیری را تا انگلیس طی کرده است، چرا در این هفت سال هیچ خبری مبنی بر کشف و ضبط آن اطلاع‌رسانی نشده است و اینکه اثر مربوط به چه دوره تاریخی است و آن را چه بنامیم «سنگ‌نگاره»، «سرباز» یا «بزرگزاده» ساسانی؟
روزنامه انگلیسی آبزرور، ۱۳ فروردین ۱۴۰۲ در گزارشی از کشف و توقیف سنگ‌نگاره دو هزار ساله متعلق به دوران ساسانی در فرودگاه استنستد لندن خبر داد و اعلام کرد که این اثر باستانی پس از نمایش در موزه بریتانیا به ایران مرجوع میشود. این مجسمه تقریبا دو هزار سال پیش تراشیده شده و اثر مهمی است که اگر امروز در بازار هنر ظاهر شود می‌تواند بیش از ۳۰ میلیون پوند به فروش برسد اما این یک اثر باستانی است که قبلاً ثبت نشده و هرگز نمی‌توان آن را فروخت.
این گزارش توضیح می‌دهد: اثر یادشده که ارتفاعش کمی بیش از یک متر است، مستقیما از دل کوه یا به اصطلاح انگلیسی آن از «سنگ زنده» بریده و جدا شده است. این مجسمه در مسیر قاچاق به بازار سیاه در بریتانیا بود که در فرودگاه استنستد توقیف شد. ماموران نیروی مرزی با دیدن بسته بندی شلخته آن مشکوک شده و احتمال دادند قاچاقچیان می‌خواستند با چنین بسته‌بندی وانمود کنند این یک شیء بی‌ارزش است.
سرباز یا بزرگزاده ساسانی؟
از همان زمان -حدود سه ماه پیش- در محافل مختلف باستان‌شناسی و رسانه‌ای، عنوان سرباز ساسانی به این اثر اطلاق گرفت، حتی گاهی مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی از همین عنوان استفاده می‌کردند، اما اکنون تشکیک هایی وجود دارد که قطعا پس از بررسی‌های تخصصی، عنوان این سنگ‌نگاره دقیق‌تر میشود.
در تازهترین نظر مصطفی ده‌پهلوان رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری پس از ورود این سنگ نگاره به تهران گفته است: بررسی‌های تطبیقی، دستگاهی و آزمایشگاهی بیشتری باید بر روی سنگ‌نگاره انجام میشود، اما بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد احتمالا متعلق به یک بزرگزاده دوران ساسانیان است.
«نوع لباس و پوشاک و نوع قرار گرفتن انگشت اشاره (نوعی ادای احترام) نشان می‌دهد که احتمالا این سنگ‌نگاره یکی از افراد بزرگ و صاحب‌منصب در دوران ساسانیان است. پیش از نمایش آن و قرار دادن در معرض دید هموطنان، باید در نشستی علمی و با حضور پژوهشگران فرهنگ و تمدن دوران ساسانی و باستان‌سنجی این اثر موشکافانه مورد بررسی‌های بیشتر قرار گیرد»
وی علاوه بر پاسخ به ابهامات اولیه که «این اثر از صخره و کوه محل اصلی خود در دهه ۶۰ شمسی جدا شده و بعد از آن از طریق کشورهای عربی به اروپا برده شد و حدود ۷ سال پیش در فرودگاه لندن شناسایی و کشف میشود» سوالات دیگری را نیز مطرح کرده است که «باید بررسی شود که این اثر چگونه از صخره محل اصلی خود جدا شده؟ آیا جدا شدن آن طبیعی بوده یا به صورت تعمدی؟ و با چه روشی؟»
آثار ایرانی در موزه‌های مصر و افغانستان
ده پهلوان همچنین به سابقه خروج اشیای تاریخی از ایران اشاره می کند که «سابقه خروج اشیا و آثار تاریخی از ایران به دوران ناصرالدین شاه و به اولین مراحل کاوش فرانسوی‌ها باز می‌گردد. برخی از این آثار با مجوز دولت‌ها در دوران مختلف از کشور خارج شده، اما برخی بدون مجوز خارج شده‌اند که قابل استرداد و پیگیری برای بازگشت هستند. شوربختانه برخی از آثار ایران که به صورت قاچاق از کشور خارج شده‌اند در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی خارجی با نام کشور دیگری چون مصر و افغانستان نگهداری می‌شوند که با روش‌های پژوهشی و آزمایشگاهی می‌توان تعیین منشا کرد و زمینه‌های بازگشت آنها را فراهم ساخت.
رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، خاطرنشان کرد: خوشبختانه این سنگ‌نگاره به کشور بازگشته است. تحقیقات و بررسی‌های بیشتر درباره آن انجام خواهد شد و با انتقال آن به موزه ملی و نمایش آن به علاقه‌مندان به طور حتم یک جاذبه جدید گردشگری و میراث‌فرهنگی اضافه خواهد شد.
چرا شی استردادی قرنطینه شد؟
سنگ‌نگاره ساسانی در فرودگاه امام خمینی(ره) تحویل مسئولان وزارت میراث فرهنگی شد و تحت تدابیر و تشریفات امنیتی و حفاظتی به موزه ملی ایران رسید و بلافاصله قرنطینه و قرار است پس از طی مراحل حفاظتی این سنگ‌نگاره در موزه ملی ایران به نمایش درآید، شرایطی خاص مطابق دستورالعمل و استانداردهای حفاظتی.
جبرئیل نوکنده رییس کل موزه ملی ایران درباره چگونگی انتقال و نمایش آثار تاریخی استردادی در موزه‌ها توضیح می‌دهد که «آثار تاریخی موزه‌ای که به قصد استرداد یا برگزاری نمایشگاه از کشوری به کشوری دیگر منتقل می‌شوند، در کشور مبدأ با حضور امین اموال/نمایندگان قانونی بسته‌بندی و پلمب می‌شوند. با توجه به اینکه یکی از عوامل مهم در حفظ و نگهداری آثار تاریخی، شرایط محیط پیرامون آنها به لحاظ دما، رطوبت نسبی، میزان آلاینده های گازی، ذرات معلق هوا و آفات (حشرات و میکروارگانیسم‌ها) و غیره است، این آثار طی زمان در محیط نگهداری خود با برخی از متغیرهای فوق به پایداری می‌رسند.
وی می‌گوید: هرگونه جابه‌جایی آثار از یک محیط به محیط دیگر ضمن آنکه می‌تواند تنش‌هایی را به آنها وارد کند، باعث انتقال آلودگی‌ها از جمله آفات از محیط اولیه به محل جدید می شود. پس از انتقال، اثر به یک دوره کوتاه قرنطینه (۱ تا ۲ روز و گاهی بیشتر بستگی به نوع اثر) نیاز دارد تا بتواند به مرور خود را با شرایط آب‌وهوایی جدید از نظر دما، رطوبت تطبیق دهد. شی در فضای جدا از سایر اشیاء نگهداری میشود تا اگر از کشور مقصد یا در طول مسیر حشرات یا عناصر آفت‌زای دیگری همچون میکروارگانیسم‌ها در بسته‌بندی آن وارد شده‌اند از آن جدا شده و مطمئن شویم این حشرات وارد مخازن نمی‌شوند و همچنین به سایر آثار صدمه وارد نمی کنند.
پس از گذراندن دوره قرنطینه، شئ با حضور نمایندگان قانونی/ امین اموال از بسته‌بندی خارج میشود و توسط کارشناس حفاظت و مرمت، گزارش وضعیت (Condition Report) آن تهیه میشود تا از سلامت شی در جابجایی و سفر اطمینان حاصل شود. گزارش وضعیت با فرم تهیه شده پیش از بسته‌بندی تطبیق داده شده و سلامت فیزیکی اثر مستندنگاری و بررسی میشود.
مرحله پایانی تهیه ویترین مناسب، طرح محتوایی نمایش، تنظیم زیرنویس و اطلاعات کافی در مورد اثر و انجام تشریفات نمایش و رونمایی از آن است تا بتوانیم اطلاعات کافی و درست را به بازدیدکنندگان ارائه دهیم.
آنچه تا کنون از این شی استردادی می‌دانیم این است که «این اثر تاریخی که متعلق به دوره ساسانی است، در سال ۱۹۸۸ میلادی وارد کشور امارات شده و سال ۲۰۰۶ از کشور امارات خارج شده است. زمان توقیف اثر در بریتانیا سال ۲۰۱۶ بوده است. زمان دقیق خروج این سنگ‌نگاره از ایران مشخص نیست، اما با توجه به زمان ورود آن به امارات که مصادف با ۱۳۶۷ شمسی است، به احتمال زیاد این اثر در زمان جنگ تحمیلی به شکل غیرقانونی از کشور خارج شده است».
اما آنچه علاقه‌مندان به میراث فرهنگی انتظار می‌کشند تا ببینند و بدانند، علاوه بر بازدید از این اثر حدودا ۲هزار ساله این است که ماهیت نمادین این اثر چیست، او نماد یک سرباز است یا بزرگزاده ساسانی، دقیقا متعلق به کدام دوره تاریخی است و از کدام منطقه ایران، چگونه برش خورده و چگونه غیرقانونی از کشور خارج شده است؟ پاسخ به این سوالات و رفع ابهامات همان چیزی است که در نهضت ملی حفاظت از آثار و سواد میراثی گنجانده میشود.
منبع: ایرنا
