یک نام خاطره انگیز در ۳محله فرحزاد، اوین و بازار تهران زنده مانده!

اکنون حتی در غیاب آن درختان همچنان این نام‌هایشان است که ما را در جست‌وجوی رد و نشانی از آنها در جای‌جای شهر راهنمایی می‌کند. حالا پسوند و پیشوند «چنار» و نیز عنوان «پاچنار» حکم همین راهنما را دارد.  

درخت خونبار

پاچنار آدرس آشنایی است که در قدیم در برخی از محله‌ها سر زبان‌ها بود. وجود یک چنار خاص و احتمالاً قدیمی و تنومند بود که باعث می‌شد اهالی از این مشخصه برای نشانی دادن به یکدیگر استفاده کند. «علیرضا زمانی»، محقق و تهران‌پژوه، هویت تاریخی محله ‌پاچنار و دلیل نامگذار این محله را به این نام اینگونه روایت می‌کند: «همان‌طور که می‌دانید، چنار در منابع تاریخی و در تمدن ایران‌زمین به بلندی و سایه‌سار و عمر طولانی‌اش شناخته می‌شود.

در دوران‌های گذشته ایرانیان برای این درخت احترام قائل بودند و آن را باعث برکت، روزی‌بخشی و مراددادن می‌دانستند. در منابع مختلف هم، مثلاً در داستان حضرت یونس و سفر آفرینش، می‌بینیم وقتی می‌خواستند بزرگی و عظمت فرعون را مثال بزنند، آن را به چنار تشبیه ‌کرده‌اند. همچنین در حمله خشایارشاه و داریوش به یونان، درباره درخت چنار و زینت‌بخش بودن آن مطالبی مطرح شده است. با این مقدمه باید گفت که محله قدیمی پاچنار بازار تهران نامش را از چنار کهنسالی به یادگار دارد که به «چنار خونبار» شهرت داشت؛ همان چناری که تاب زخم کوچکی را هم نداشت و با اندک خراشی، صمغی قرمزرنگ که در نظر عوام به خون می‌مانست، از آن خارج می‌شد. پای این چنار، محل تجمع و قرار اهالی محل بود و رفته‌رفته پاچنار، هویت و نام این گذر و بازار شد.»

۵ اصله درخت بزرگ در بازار

قدمت بنای امامزاده روبه‌روی پاچنار بازار به قبل از صفویه می‌رسد. هر چند این چنار تا دوره معاصر دوام آورد، اما عاقبت حریف سودجویان توسعه بازار نشد و از میان رفت. اهالی قدیمی پاچنار علت نامگذاری این محله را مربوط به ۵اصله چنار بزرگ ابتدای بازارچه می‌دانند که روزگاری برای راحت‌تر پیدا کردن نشانی مورد نظر از موقعیت این درخت بهره می‌بردند و در اینجا قرار می‌گذاشتند. زمانی درباره این موضوع می‌گوید: «اغلب در تهران قدیم به دلیل حرمت چنار آن را در اطراف اماکن مقدسه می‌کاشتند. چنار کنار امامزاده سیدولی هم از همین نمونه بود. در گذشته درخت چنار تنومندی آنجا وجود داشت که تا چندین دهه گذشته باقی بود.

این محله با توسعه تهران در محدوده بازار قرار گرفت و به نام «پاچنار» معروف شد. هرچند که بعد از کاشت این درخت، شخصیت‌های مهم و تاثیرگذاری در این محله سکونت داشتند یا بناهای تاریخی مهمی، برای مثال مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین، در این محدوده ساخته شد، اما نام هیچکدام نتوانست جایگزین  نام پاچنار شود. » به گفته زمانی در این محله، ‌ کنار بقعه امامزاده سیدولی، ‌ چناری وجود داشت که وقتی پوستش را می‌بریدند مایعی سرخ‌رنگ از آن بیرون می‌زد. اسم این چنار را گذاشته بودند چنار خون‌بار و نام محله پاچنار را هم از آن گرفتند، محله‌ای که که در اطراف این چنار توسعه پیدا کرد.

پاچنار فرحزاد و اوین

علاوه بر پاچنار بازار، چند محله دیگر هم در تهران قدیم به همین نام خوانده می‌شدند که محله اوین و فرحزاد از جمله آنهاست. زمانی، درباره محله‌هایی که نام آنها پاچنار بوده است، می‌گوید: «در گذشته در میدان مرکزی محله یا روستای اوین چنار تنومند و استواری ریشه دوانده بود. اهالی عمر آن را به هزار و ۴۰۰سال قبل نسبت می‌دادند. این چنار افراشته، چنار باشکوه و دوشاخه‌ای بود که در کنار آن حوض و قهوه‌خانه‌ای قرار داشت. به همین خاطر این محیط به پاتوقی برای اهالی تبدیل شده و اغلب بعدازظهرها اهالی برای گذراندن اوقات فراغت دور هم جمع می‌شدند تا از اتفاقات روز روستا باخبر شوند یا درباره انجام کاری با هم همفکری کنند. این درخت باشکوه تا اوایل دوره پهلوی اول وجود داشت، اما براساس اتفاقاتی که در آن دوران در اوین می‌افتد، توسط یکی از عوامل حکومت قطع شد. این اقدام اعتراض شدید اهالی را به دنبال داشت، ولی دیگر کار از کار گذشته بود. کم‌کم این محل در بین اهالی به یاد آن درخت و تنه باقی مانده از آن، به نام پاچنار شهرت پیدا کرد.»

 زمانی همچنین درباره محله پاچنار فرحزاد هم می‌گوید: «فرحزاد هم چنار شکوهندی داشت که بسیار کهن بود. در کنار این چنار هم قهوه‌خانه روستای فرحزاد واقع شده بود و اهالی هم همانجا دورهم جمع می‌شدند. این درخت هم در دهه‌های گذشته بنا به دلایلی نامعلوم از بین می‌رود و خشک می‌شود، اما اهالی همچنان برای ملاقات با یکدیگر کنار این تنه خشک‌شده چنار قول و قرار می‌گذاشتند و هنوز هم این محدوده در بین اهالی فرحزاد به همین نام خوانده می‌شود.»

چهره‌های سرشناس پاچنار

اشخاص معروفی  در محله پاچنار   زندگی می کردند: مثل خانواده «جلال آل‌احمد»، «مصطفی دادکان»، حاج «مهدی عراقی»، «اسداللله بادامچیان»، «سید مجتبی نواب‌صفوی»، «احمد کافی»، حاج «اسماعیل رضایی»، شیخ «قاسم اسلامی» و «مستوفی‌الممالک»، حاج «مهدی عراقی»، «محمدرضا طالقانی» و پدر مرحوم «آیت‌الله ‌طالقانی». بی‌گمان می‌توان ادعا کرد یکی از بزنگاه‌های تاریخ انقلاب اسلامی همین محله بوده است.