«فوبیا» چیست و چگونه درمان می‌شود؟

فرادید| بسیاری از افراد با نزدیک شدن به لبه‌ی یک صخره‌ی بلند احساس ترس می‌کنند و برای برخی دیگر نوازش رتیل یا بغل کردن مار بوآ چندش‌آور است. اما برای برخی افراد، ترس از یک موقعیت خاص چنان شدید می‌شود که دیگر تناسبی با خطر واقعی آن چیز ندارد. 

به گزارش فرادید، در چنین شرایطی، احتمالاً تشخیص داده می‌شود این افراد مبتلا به یک فوبیای خاص هستند. فوبیای خاص به معنای ترس یا اضطراب شدید از یک شیء یا موقعیت خاص است. در مکالمات روزمره، مردم گاهی می‌گویند فوبیای فلان چیز را دارند، اما به راستی در روان‌شناسی چه میزان یا چه نوع ترسی فوبیا در نظر گرفته می‌شود؟ 

برای اینکه یک ترس «فوبیای خاص» تشخیص داده شود، باید دو ویژگی داشته باشد: 

•  پایداری؛ یعنی هر بار که فرد با آن شیء یا موقعیت روبه‌رو شود، ترس را تجربه کند. 
•  ایجاد اختلال در زندگی روزمره: برای مثال روی سرگرمی‌ها، روابط یا کار فرد اثر منفی بگذارد. 

اِلِن هندریکسِن، روان‌شناس بالینی در مرکز اضطراب و اختلالات مرتبط در دانشگاه بوستون، می‌گوید: 

«ترس باید از مرز ناراحتی یا اختلال عملکرد عبور کند. ناراحتی یعنی این ترس شما را دچار اضطراب شدید کند و اختلال عملکرد یعنی مانع از این شود که زندگی عادیتان را داشته باشید.» 

مارتین آنتونی، روان‌شناس بالینی در دانشگاه متروپولیتن تورنتو، فوبیاهای خاص را به پنج دسته تقسیم کرده است: 

• فوبیای حیوانات: شامل همه‌ی حیوانات می‌شود. ترس از مارها و عنکبوت‌ها رایج‌تر از بقیه است طوری که مطالعات در کشورهای مختلف نشان داده که بین ۲.۷٪ تا ۹.۵٪ از جمعیت دچار فوبیای عنکبوت هستند. 
•  فوبیاهای محیط طبیعی: ترس از ارتفاع، آب یا طوفان نمونه‌هایی از این دسته هستند. 
• فوبیای خون، جراحت و تزریق: شامل ترس از سوزن، جراحی، خون و موارد مشابه می‌شود. 
• فوبیاهای موقعیتی: ترس از قرار گرفتن در موقعیت‌های خاص مانند رانندگی، پرواز یا سوار آسانسور شدن. 
• فوبیاهای متفرقه: شامل هر ترسی می‌شود که در دسته‌های قبلی جای نمی‌گیرد، مانند ترس از دلقک‌ها یا شخصیت‌های ملبس. 

گاهی فوبیا پس از یک تجربه‌ی آسیب‌زا یا یک حمله‌ی پانیک که با یک محیط خاص مرتبط است، ایجاد می‌شود. ساندرا کاپالدی، روان‌شناس بالینی در دانشگاه پنسیلوانیا، می‌گوید: 

«مثلاً اگر کسی هنگام رانندگی دچار حمله‌ی پانیک شده باشد، ممکن است از رانندگی بترسد، چون نگران است دوباره حمله به او دست بدهد و تصادف کند.» 

اما گاهی فوبیا بدون یک محرک خاص به وجود می‌آید. در بسیاری از موارد فوبیا مربوط به چیزهایی است که ذاتاً خطرناک هستند مانند سقوط از ارتفاع، اما شدت ترس فرد با خطر واقعی تناسب ندارد. 

کاپالدی توضیح می‌دهد: 

«اضطراب مرتبط با فوبیا معمولاً احتمال رویارویی با موقعیت ترسناک را بیش‌ازحد تخمین می‌زند یا شدت و عواقب آن را بزرگ‌تر از حد واقعی در نظر می‌گیرد.» 

همچنین افرادی که یک اختلال اضطرابی دارند، بیشتر در معرض ابتلا به سایر اختلالات اضطرابی هستند. بنابراین، فوبیاهای خاص گاهی با اختلال اضطراب فراگیر یا اختلال پانیک هم‌زمان رخ می‌دهند و این اتفاق امر تشخیص را دشوار می‌کند. 

مارتین آنتونی زنی را مثال می‌زند که به دلیل اضطراب اجتماعی به او مراجعه کرده بود و در عین حال از رانندگی هم می‌ترسید. اما پس از بررسی روشن شد ترس او از رانندگی یک فوبیای خاص نبوده، بلکه به اضطراب اجتماعی‌اش مربوط می‌شده: او نگران این بوده که سایر رانندگان در جاده او را قضاوت کنند، نه اینکه تصادف کند! 

آنتونی می‌گوید: «تشخیص همیشه به‌راحتی انجام نمی‌شود. مهم است بدانیم چرا فرد از یک موقعیت می‌ترسد، نه فقط چه چیزی او را می‌ترساند.» 

خوشبختانه، فوبیاها درمان‌های مؤثر و شناخته‌شده‌ای دارند. درمان استاندارد، مواجهه‌درمانی (Exposure Therapy) است. در مواجهه‌درمانی، بیمار به‌تدریج در محیطی کنترل‌شده با ترس خود روبه‌رو می‌شود. مثلاً فردی که از مارها می‌ترسد ممکن است ابتدا با یک خط کج‌وکوله روی کاغذ مواجه شود، سپس یک تصویر کارتونی از مار، بعد یک عکس واقعی و در نهایت با یک مار زنده مواجه شود. 

هندریکسن توضیح می‌دهد: 

«ما می‌خواهیم بیمار را از منطقه‌ی امنش خارج کنیم، اما طوری که وارد منطقه‌ی وحشت نشود. بین این دو منطقه، چیزی وجود دارد که من آن را منطقه‌ی یادگیری می‌نامم. در این منطقه، فرد کار چالش‌برانگیزی انجام می‌دهد که اضطراب را فعال می‌کند، اما وقتی نتیجه‌ی ترسناکی رخ ندهد، ترس او هم تقویت نمی‌شود.» 

در طول این فرآیند، بیمار کنترل کامل دارد. او هیچ‌وقت غافلگیر نمی‌شود و خودش تصمیم می‌گیرد چگونه پیش برود. به‌تدریج، مواجهه از محیط درمانی به دنیای واقعی منتقل می‌شود. مثلاً کسی که از آسانسور می‌ترسد، ابتدا تصاویر آسانسور را تماشا می‌کند و در نهایت سوار یک آسانسور واقعی می‌شود. 

در برخی موارد خاص، درمان‌های تکمیلی همراه مواجهه‌درمانی توصیه می‌شود، به‌ویژه برای فوبیای خون، جراحت و تزریق. 

حدود ۷۰٪ از افراد مبتلا به فوبیای خون و ۵۰٪ از افراد مبتلا به فوبیای سوزن از غش کردن می‌ترسند. علت این موضوع، واکنشی غیرارادی به نام پاسخ وَسُوِیگال است. در این افراد، احتمال غش کردن به‌خودی‌خود ترس آن‌ها را تقویت می‌کند، چون وقتی غش کنند، ترس‌شان به واقعیت تبدیل می‌شود. 

برای کمک به این افراد، تکنیکی به نام «تنش عضلانی کاربردی» (Applied Muscle Tension) استفاده می‌شود. در این روش، بیمار یاد می‌گیرد عضلات خاصی را منقبض کند تا واکنش وَسُوِیگال را کاهش داده و جلوی غش کردنش را بگیرد.

مترجم: زهرا ذوالقدر