شگفتی‌های «شهر گمشدۀ مصر باستان» که از عمق ۱۰ متری دریا بیرون آمدند

فرادید| «تونیس-هرکلیون» دروازه اصلی مصر به دریای مدیترانه بود؛ جایی که کالاها، مردم و فرهنگ‌ها در هم می‌آمیختند. در قلب این شهر، معبد باشکوهی وقف آمون شده بود که نقشی حیاتی در آیین‌های سلسله‌های سلطنتی ایفا می‌کرد و افسانه و واقعیت را در آهنگ زندگی روزمره در هم می‌آمیخت. 

به گزارش فرادید، این شهر که حدود قرن هشتم پیش از میلاد تأسیس شده بود، طی قرون متمادی از بلایای طبیعی و تغییرات سیاسی جان سالم به در برد. با این حال تا قرن هشتم میلادی در اثر زلزله‌ها و فعالیت‌های جزر و مدی در زیر امواج دریا ناپدید شد. تاریخ‌نگارانی چون هرودوت، خاطره آن را زنده نگه داشتند و معبدی را توصیف کردند که گفته می‌شد قهرمان یونانی، هرکول برای نخستین بار آنجا پای بر خاک مصر نهاده است. 

با این حال، قرن‌ها تونیس-هرکلیون چیزی بیش از یک افسانه نبود. هیچ اثری از معابد، کشتی‌ها یا کانال‌های آن به چشم نمی‌خورد و دانشمندان تردید داشتند آیا این شهر واقعاً وجود داشته یا خیر. 

 کاوشهای زیرآبی در شهر غرق‌شده تونیس-هرکلیون در خلیج ابوقیر نزدیک اسکندریه در سواحل شمالی مصر، کشف‌هایی را به همراه داشت. 

اما همه‌چیز سال ۲۰۰۰ تغییر کرد؛ وقتی فرانک گودیو و تیم او از «مؤسسه اروپایی باستان‌شناسی زیرآب کشف تاریخی خود را انجام دادند. پس از سال‌ها جست‌وجو که از سال ۱۹۹۶ آغاز شده بود، آن‌ها سرانجام تونیس-هرکلیون را شش کیلومتر دورتر از ساحل مصر، در عمق ده متری آب‌های خلیج ابوقیر کشف کردند. 

این کشف نه تنها فصلی گمشده از تاریخ باستان را زنده کرد بلکه یک معمای دیرینه را هم حل نمود: تونیس و هرکلیون دو شهر جداگانه نبودند، بلکه یک شهر بودند که مصریان و یونانیان آن را با نام‌های مختلف می‌شناختند. آنچه تیم گودیو فاش کرد، دنیای کاملی بود که بیش از هزار سال زیر لایه‌های گل و آب دریا مهر و موم شده بود. 

میان یافته‌های آن‌ها، تندیس‌های عظیم، ویرانه‌های معابد و اشیای زندگی روزمره همچون سکه‌ها و سفالینه‌ها به چشم می‌خورد. این آثار داستان شهری را روایت می‌کردند که بین قرن‌های ششم تا چهارم پیش از میلاد شکوفا بود؛ زمانی که بندرهای عظیم آن، این شهر را به مرکزی پررونق برای تجارت مدیترانه‌ای تبدیل کرده بود. 

باستان‌شناسان بیش از ۷۰۰ لنگر و ۷۹ کشتی غرق‌شده را نیز کشف کردند که گواه فعالیت دریایی پرشور این شهر بود. شبکه‌ای از کانال‌ها در ساختار شهر جریان داشت و خانه‌ها، معابد و بازارها را روی مجموعه‌ای از جزایر پراکنده به هم متصل می‌کرد. 

تونیس-هرکلیون مرکز مذهبی مهمی نیز بشمار می‌رفت که در آن، هرساله مراسم «اسرار اوزیریس» برگزار می‌شد؛ آیینی که باززایی این خدای بزرگ را مجسم می‌کرد. این مراسم در امتداد کانال‌ها برگزار می‌شد و اوزیریس را با قایقی تشریفاتی از معبد آمون-گرب به زیارتگاه او در کانوپوس می‌بردند. این آیین‌ها نقش محوری در هویت مذهبی و فرهنگی شهر داشتند. 

یکی از کشفیات برجسته و اخیر در سال ۲۰۲۱ انجام شد؛ زمانی که تیمی مشترک از باستان‌شناسان مصری-فرانسوی بقایای یک کشتی جنگی را زیر شهر باستانی یافتند. این کشتی که با تلفیقی از تکنیک‌های سنتی مصری و ساختار کلاسیک ساخته شده بود، در قرن دوم پیش از میلاد و در حالی که در حال بارگیری سنگ‌های عظیم از معبد آمون بود، غرق شد. 

این کشتی که حدود ۲۵ متر طول داشت، یک شناور پارویی بود مجهز به یک بادبان بزرگ بود. کف صاف و تیر ته کشتی، آن را برای حرکت در آب‌های نیل و دلتا بسیار مناسب ساخته بود. 

ایمن عشماوی از وزارت آثار باستانی مصر این کشف را نادر توصیف کرد و گفت تاکنون تنها شمار اندکی کشتی از این دوره کشف شده‌اند. این کشتی که زیر پنج متر گل و بقایای معبد مدفون شده بود، توسط همان بلوک‌های سنگینی که حمل می‌کرد محافظت شده بود و این بلوک‌ها در جریان یک رویداد فاجعه‌آمیز روی لاشه کشتی فرو ریخته بودند. 

کاوش‌های بیشتر منجر به کشف یک مجموعه بزرگ تدفینی شد که احتمالاً متعلق به بازرگانان یونانی بوده که در دوران دودمان‌های اواخر فراعنه در تونیس-هرکلیون ساکن شده بودند. 

 فرانک گودیو و تیمش شاهد بیرون کشیده شدن تندیس غول‌پیکری از گرانیت سرخ (به ارتفاع ۵.۴ متر) بودند که خدای هاپی را نشان می‌داد؛ نماد فراوانی و حاصلخیزی و خدای سیلاب‌های نیل. این تندیس مقابل معبد تونیس-هرکلیون قرار داشت. هرگز پیش از این تندیسی با این ابعاد از یک خدا در مصر کشف نشده بود. 

این بازرگانان که زیارتگاه‌هایشان را نزدیک معبد بزرگ مصری ساخته بودند، نقش مهمی در اقتصاد شهر داشتند و کنترل دسترسی به مصر از راه نیل را داشتند. حضور آن‌ها گواه ماهیت چندفرهنگی این شهر است، جایی که مصریان و یونانیان کنار هم می‌زیستند و فضاهای مذهبی و تجاری را با هم به اشتراک می‌گذاشتند. 

اما داستان تونیس-هرکلیون با این کشفیات به پایان نمی‌رسد. باستان‌شناسان باور دارند که تاکنون تنها پنج درصد این شهر کاوش شده و بخش اعظم تاریخ آن همچنان زیر دریا مدفون مانده است. مصطفی وزیری، دبیرکل شورای عالی آثار باستانی مصر، اهمیت این کشفیات را تأکید کرده و گفته که این شهر زمانی بزرگ‌ترین بندر مصر پیش از تأسیس اسکندریه بوده است. 

سقوط این شهر بر اثر مجموعه‌ای از زمین‌لرزه‌ها و امواج جزر و مدی روی داد که زمین را حالتی سیال بخشید و موجب شد تونیس-هرکلیون و شهر همسایه‌اش کانوپوس زیر آب فرو روند. این دو شهر به ترتیب در سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۱ دوباره کشف شدند و همچنان داده‌های ارزشمندی درباره تعاملات باستانی میان مصر و یونان ارائه می‌کنند. 

یک تندیس عظیم‌الجثه از جنس گرانیت سرخ متعلق به یکی از پادشاهان بطلمیوسی با ارتفاع بیش از پنج متر، پس از حفاری و پاک‌سازی اولیه زیر آب دوباره سرهم‌بندی شد. این تندیس شکسته‌شده به پنج قطعه نزدیک معبد اصلی شهر غرق‌شده تونیس-هرکلیون یافت شد. 

اکتشافات زیرآبی تونیس-هرکلیون همچنان ادامه دارد. با پیشرفت فناوری، احتمالاً روش‌های جدید پرده از اسرار بیشتری از این شهر برخواهند داشت. فرانک گودیو معتقد است تونیس-هرکلیون همچنان گنجینه‌های کشف‌نشده بسیاری در دل خود پنهان دارد. 

این کشفیات فصلی حیاتی از تاریخ تجارت مدیترانه و تبادلات فرهنگی را روشن می‌کنند؛ شهری که روزگاری زیر دریا گم شده بود، اکنون از میان آثار و ویرانه‌های کشف‌شده، داستان خود را بازگو می‌کند.

مترجم: زهرا ذوالقدر