تصاویر؛ ایرانوسوریپوس؛ شگفت‌انگیز دایناسور گوشتخوار جهان که در ایران و در نزدیکی تهران زندگی می‌کرد!

تاریخ زمین‌شناسی غنی ایران، گنجینه‌ای ارزشمند از کشفیات دیرینه‌شناسی را در دل خود جای داده است. یکی از شگفت‌انگیزترین این کشفیات، ایرانوسوریپوس است؛ یک ایکنوژانر (نوعی از فسیل‌های اثری) که نمایانگر ردپا‌های فسیل‌شده دایناسورهاست. این ردپا‌ها نه‌تنها وجود دایناسور‌ها را در ایران تأیید می‌کنند، بلکه سرنخ‌هایی درباره رفتار آنها در دوران ژوراسیک اولیه ارائه می‌دهند.

کشف و نام‌گذاری

در سال ۱۹۷۵، دیرینه‌شناسان «آلبر-فلیکس دو لاپارانت» و «م. ا. نوگل سادات» در منطقه زِرَب در رشته‌کوه‌های البرز شمالی، ردپا‌هایی از یک دایناسور کوچک را کشف کردند که بعد‌ها به نام Iranosauripus zerabensis یا «ایرانوسوریپوس زِرَبِنسیس» نام‌گذاری شد. واژه «ایرانوسوریپوس» از ترکیب واژه «ایران» و «سوریپوس» به معنای «پای دایناسور» تشکیل شده و اشاره‌ای دارد به منشأ کشف این فسیل در ایران.

بستر زمین‌شناسی

ردپا‌های ایرانوسوریپوس در سازند شمشک (در سال ۱۹۶۳ دانشمندی به نام آسرتو با مطالعه‌ی این ردیف رسوبی به مجموعه‌ی رسوب‌های زغالدار البرز “سازند شمشک” نام نهاد و سن آن را از اوایل ژوراسیک (لیاس) تا اواسط آن (دوگر) در نظر گرفت، اما یافته‌های بعدی نشان داد که سازند شمشک در واقع خود یک خرچه‌ی رسوبی است که می‌تواند خود مشتمل بر چند سازند باشد و سن آن از تریاس پسین تا ژوراسیک میانی است در نتیجه نام “گروه شمشک” برای آن انتخاب شد.) کشف شدند؛ سازندی زمین‌شناسی متعلق به دوره ژوراسیک ابتدایی که حدود ۲۰۱ تا ۱۷۴ میلیون سال پیش شکل گرفته است. به گزارش راز بقا سازند شمشک عمدتاً از سنگ‌های ماسه‌ای، شیل و لایه‌های زغال‌سنگی تشکیل شده که نشان‌دهنده محیط‌های رسوب‌گذاری متنوعی همچون رودخانه‌ای و دلتا هستند. وجود ردپا‌های دایناسوری در چنین محیطی گواهی است بر زندگی دایناسور‌ها در سرزمین کنونی ایران در آن زمان.

اهمیت کشف ایرانوسوریپوس

کشف ایرانوسوریپوس از جنبه‌های مختلفی حائز اهمیت است:

یک. نخستین شواهد از حضور دایناسور‌های گوشت‌خوار

ردپا‌های کشف‌شده به دایناسوری گوشت‌خوار و دوپا (احتمالاً از خانواده تراپودها) نسبت داده می‌شوند. این کشف یکی از قدیمی‌ترین شواهد مربوط به حضور دایناسور‌های تراپود در ایران است.

دو. نگاهی به جغرافیای دیرینه (پالئوژئوگرافی)

پراکندگی دایناسور‌ها در دوره ژوراسیک اولیه معمولاً با قاره عظیم «پانگه‌آ» مرتبط است. کشف ردپا‌های دایناسوری در ایران نشان می‌دهد که این موجودات در آن زمان در بخش‌های مختلفی از قاره پانگه‌آ از جمله فلات ایران امروزی زندگی می‌کرده‌اند.

سه. سرنخ‌هایی از رفتار دایناسور‌ها

فسیل‌های اثری مانند ردپاها، اطلاعاتی درباره چگونگی راه‌رفتن دایناسورها، سرعت حرکت، اندازه بدن و حتی رفتار اجتماعی آنها فراهم می‌کنند. به‌عنوان مثال، وجود چندین ردپا کنار هم می‌تواند نشان‌دهنده حرکت گروهی یا دسته‌جمعی باشد.

چالش‌های پژوهش در مورد فسیل‌های اثری

با وجود جذابیت، مطالعه فسیل‌های اثری مانند ایرانوسوریپوس با دشواری‌هایی روبه‌روست:

نسبت‌دادن به گونه خاص

ردپا‌ها بدون همراهی با فسیل‌های استخوانی، به‌سختی به گونه‌ای خاص نسبت داده می‌شوند. این احتمال وجود دارد که فسیل‌ها متعلق به دایناسوری ناشناخته یا شاخه‌ای از تراپود‌ها باشند که اطلاعاتی از اسکلت آن در دست نیست.

خطای ناشی از شرایط حفظ

نوع رسوب، شرایط اقلیمی و فرایند‌های زمینی بر کیفیت و وضوح ردپا‌ها تأثیر می‌گذارند؛ بنابراین ممکن است شکل واقعی پا یا رفتار حرکتی دایناسور به‌درستی تفسیر نشود.

دقت زمانی محدود

هرچند قدمت سازند شمشک به‌طور کلی مشخص است، اما تعیین دقیق زمان ایجاد هر فسیل در چنین سازند گسترده‌ای دشوار است و به برآورد تقریبی محدود می‌شود.

وضعیت کنونی پژوهش‌ها

پس از گزارش اولیه در دهه ۱۹۷۰، اطلاعات و مطالعات زیادی درباره ایرانوسوریپوس منتشر نشده است. متأسفانه، نمونه‌های اصلی ردپا‌ها بنا بر برخی منابع از بین رفته‌اند یا در دسترس پژوهشگران نیستند. با این حال، مستندات اولیه این ردپا‌ها همچنان در ادبیات علمی باقی مانده و نقش مهمی در شناخت پیشینه دایناسور‌ها در ایران ایفا می‌کنند.

در سال‌های اخیر، علاقه‌مندی به دیرینه‌شناسی ایران بیشتر شده و پژوهش‌هایی جدید درباره حضور دایناسور‌ها و فسیل‌های دیگر در استان‌هایی مانند یزد، کرمان و خراسان جنوبی انجام گرفته است. امید می‌رود در آینده‌ای نزدیک با پیشرفت فناوری و اکتشافات بیشتر، ردپا‌هایی دیگر از ایرانوسوریپوس یا فسیل‌های مرتبط با آن کشف و مستند شوند.

ایرانوسوریپوس نه‌تنها یک کشف جالب‌توجه در حوزه دیرینه‌شناسی ایران است، بلکه نمایانگر حضور دایناسور‌های اولیه در منطقه‌ای از جهان است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این فسیل‌های اثری، پنجره‌ای گشوده به میلیون‌ها سال پیش هستند که نشان می‌دهند موجوداتی عظیم‌الجثه در دشت‌ها و باتلاق‌های باستانی ایران قدم می‌زده‌اند.

با اینکه نمونه‌های اصلی ایرانوسوریپوس در دسترس نیستند، اطلاعات باقی‌مانده از آنها همچنان منبعی ارزشمند برای پژوهش‌های علمی و تاریخ طبیعی ایران به شمار می‌آیند.

منبع: راز بقا