از «چترنگ ساسانی» تا «شطرنج امروزی»؛ تاریخچۀ یک بازی باستانی
شطرنج در طول قرن‌ها از یک بازی تخته‌ای باستانی هندی به یک ورزش رقابتی جهانی بدل شده؛ مسیری که بازتاب تبادل فرهنگی در طول زمان و ظهور فناوری رایانه‌ای است.
فرادید| بازی شطرنج تاریخی بیش از هزار سال دارد و از بازی باستانی هندی «چاتورانگا» به یک ورزش جهانی مدرن تبدیل شده است. این بازی تحت تأثیر تبادلات فرهنگی، فتوحات و نوآوری‌ها، دگرگونی‌های فراوانی در قوانین و استراتژی‌های خود تجربه کرده است. امروزه شطرنج مدرن بر استراتژی، کنترل و برنامه‌ریزی تأکید دارد.
به گزارش فرادید، با ظهور تحلیل‌های رایانه‌ای، استادبزرگان شطرنج حالا دانش کلاسیک را با دانش فنی روز دنیا ترکیب می‌کنند. شطرنج از ریشه‌های آرام و مرحله‌به‌مرحله خود، به یک بازی سریع و داده‌محور بدل شده و همچنان بازتابی از میراث باستانی خود و ظهور فناوری رایانه‌ای مدرن است.
شطرنج باستانی
کریشنا و رادا در حال بازی چاتورانگا روی صفحه‌ای ۸×۸ بدون خانه‌های شطرنجی هستند
قدیمی‌ترین نیا یا نسخه پیشین شناخته‌شده از شطرنج مدرن، چاتورانگا است؛ یک بازی تخته‌ای استراتژیک که حدود قرن ششم یا هفتم میلادی در هند پدید آمد. واژه چاتورانگا به‌معنای «چهار بخش ارتش» است و به نیروهای پیاده، سواره‌نظام، فیل‌ها و ارابه‌ها اشاره دارد؛ عناصری که بعدها به مهره‌های پیاده، اسب، فیل و قلعه در شطرنج امروزی تبدیل شدند.
خاستگاه دقیق چاتورانگا همچنان در پرده‌ای از ابهام است. نخستین اشاره روشن به این بازی، در دوران امپراتوری گوپتا در شمال هند دیده می‌شود، جایی که در متون هندو مانند «بهاویشیا پورانا» از این بازی یاد شده است. همچنین این واژه در دو حماسه بزرگ هندو، یعنی مهابهاراتا و رامایانا هم به‌کار رفته و به‌معنای «ارتش چهارگانه» آمده است. ممکن است ریشه‌های این بازی به دوران بسیار کهن‌تری بازگردد.
مقایسه میان صفحه شطرنج مدرن و صفحه چاتورانگا
چاتورانگا شباهت‌های زیادی به شطرنج مدرن دارد. این بازی روی تخته‌ای ۸×۸ بدون طرح شطرنجی انجام میشد و بسیاری از مهره‌های آن حرکت‌هایی مشابه مهره‌های امروزی داشتند. «راجا» (شاه) یک خانه در هر جهت حرکت می‌کرد مانند شاه امروزی؛ «راتها» (ارابه) شبیه قلعه حرکت می‌کرد و «آشوا» (اسب) مانند اسب امروزی می‌پرید. با این حال، جزئیات دقیق قوانین بازی به شکل کامل روشن نیست.
اصل و نسب دقیق شطرنج مدرن به‌طور کامل روشن نیست، اما چاتورانگا به‌شکل گسترده به‌عنوان نیای مشترک چندین بازی مرتبط با شطرنج در سراسر آسیا شناخته می‌شود. این بازی‌ها شامل شطرنج چینی «شیانگ‌چی»، شطرنج تایلندی «ماکروک» و «چترنگ» می‌شوند که در ایران ساسانی رواج داشت و بعدها به اروپا راه یافت و پایه‌گذار شطرنج امروزی شد.
شطرنج در قرون وسطی
تیمور لنگ؛ تصویری که در یک نقاشی هندی تقریباً سه قرن پس از مرگ او در سال‌های ۱۷۵۰ تا ۱۷۵۵ کشیده شده است.
در قرن هفتم میلادی، چاتورانگا در ایران ساسانی به «چترنگ» تبدیل شد. بر پایه نسخه‌های خطی فارسی از قرن چهاردهم، فرستاده‌ای از هند این بازی را به دربار ایران معرفی کرد، جایی که بازی دستخوش اصلاحاتی شد. در آسیای مرکزی، تیمور لنگ (فاتح ترک-مغول قرن چهاردهم) نوعی شطرنج پیچیده به نام «شطرنج تیموری» ابداع کرد که روی تخته‌ای ۱۰×۱۱، با بیش از ۲۵ مهره متفاوت، بازتاب فرهنگ نظامی‌گرایانه دوران خود بود.
تخته شطرنج تیموری با ابعاد ۱۰ در ۱۱
با گسترش خلافت‌های اسلامی، شطرنج خیلی زود به امپراتوری بیزانس و اسپانیای اسلامی رسید. از آن‌جا، بازی به تدریج در جنوب و سپس شمال اروپا رواج یافت. در قرون وسطی، شطرنج در سراسر اروپا بازی میشد، اما قوانین آن با شطرنج امروزی تفاوت‌های زیادی داشت و در مناطق مختلف متغیر بود.
تصویری از شاه اتو چهارم براندنبورگ در حال بازی شطرنج با زنی ناشناس، سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۴۰
آثار عربی اولیه، همچون کتاب «کتاب الشطرنج» (حدود ۹۰۰ میلادی)، الهام‌بخش متون اروپایی مانند «کتاب بازی‌ها» (Libro de los Juegos) بود که به سفارش آلفونسوی دهم کاستیا در سال ۱۲۸۳ نوشته شد و نیز «شَکس د آمور» (Scachs d’Amor) در سال ۱۴۷۵ که یک تمثیل شاعرانه از بازی شطرنج میان ونوس و مارس بود که مسائل شطرنج را به تصویر کشیده و بازتاب تغییر تدریجی قوانین بازی به سمت قوانین مدرن است.
شطرنج مدرن
آنتون کلوده، هنرمند فرانسوی در سال ۱۸۴۱ در حال بازی شطرنج با مردی ناشناس با کلاه استوانه‌ای
شطرنجی که امروز می‌شناسیم، اواخر قرن پانزدهم میلادی در جنوب اروپا شکل گرفت. با گسترش بازی در قاره اروپا، ایده‌ها و نوآوری‌های تازه ساختار و سرعت بازی را تغییر داد.
یکی از تغییرات مهم، تحول مهره‌های وزیر و فیل بود. این مهره‌ها که پیشتر محدود بودند، قدرت بیشتری یافتند. وزیر به قوی‌ترین مهره بازی تبدیل شد و فیل توانایی حرکت آزادانه در قطرها را پیدا کرد.
تغییرات مهم دیگر شامل امکان حرکت دوخانه‌ای برای پیاده‌ها در نخستین حرکت و تعریف شفاف‌تر برای کیش و مات میشد. این تغییرات سبب شد بازی سریع‌تر، استراتژیک‌تر و پویاتر شود و پایه‌گذار چیزی شد که امروزه «شطرنج غربی» یا «شطرنج مدرن» می‌نامیم.
نخستین مسابقه بین‌المللی شطرنج سال ۱۸۵۱ در لندن برگزار شد و بهترین بازیکنان اروپا را گرد هم آورد. در دهه‌های بعد، قوانین رسمی، فدراسیون‌ها، سیستم‌های رده‌بندی و قهرمانی جهانی شطرنج که نخستین بار توسط ویلهلم اشتاینیتز در سال ۱۸۸۶ فتح شد، شطرنج را به یک ورزش جهانی و ساختارمند بدل کرد.
شطرنج امروزی
یک رایانه کروممکو C-10 (ساخت سال ۱۹۸۲) که در سال ۲۰۱۵ در حال بازی شطرنج است.
عصر رایانه، استراتژی شطرنج را دستخوش تحول بنیادین کرده است. نقطه‌ی عطف این تحول سال ۱۹۹۷ بود، زمانی که رایانه «دیپ بلو» متعلق به IBM توانست گَری کاسپارف (قهرمان وقت جهان) را در یک مسابقه شامل ۶ بازی شکست دهد؛ نخستین باری که یک رایانه در شرایط استانداردِ مسابقاتی بر قهرمان جهان غلبه کرد. این رویداد، جامعه شطرنج را شگفت‌زده کرد و به‌شکل گسترده‌تری، نشانه تغییر رابطه انسان و ماشین بود که دوران ما را تعریف می‌کند.
از دهه ۱۹۹۰، موتورهای قدرتمند و سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی از جمله شبکه‌های عصبی به ابزارهایی اساسی برای شطرنج‌بازان حرفه‌ای و آماتور تبدیل شده‌اند. این فناوری‌ها می‌توانند میلیون‌ها وضعیت را در عرض چند ثانیه تحلیل کنند و به استراتژی‌هایی دست یابند که فراتر از توان محاسباتی ذهن انسان هستند.
عکسی از مگنوس کارلسن در مسابقات قهرمانی شطرنج ۲۰۲۱
امروزه استادبزرگان برتر جهان به شکل گسترده از تحلیل رایانه‌ای برای طراحی گشایش‌ها، شناسایی ضعف‌ها و شبیه‌سازی سبک بازی رقبا استفاده می‌کنند. پلتفرم‌های آنلاین هم دسترسی فوری به مسابقات جهانی، پایگاه‌های عظیم داده و پشتیبانی زنده از موتورهای شطرنج را فراهم کرده‌اند؛ چیزی که تمرین در سطح نخبگان را بیش از هر زمان دیگری در دسترس قرار داده است.
شطرنج از خاستگاه کهن خود به‌عنوان یک بازی فکری گرفته تا به امروز که به یک ورزش جهانی داده‌محور بدل شده، همچنان در حال تکامل است، ترکیبی از سنت‌های عمیق و توانمندی‌های ذهن انسان با فناوری پیشرفته رایانه‌ای.
مترجم: زهرا ذوالقدر
