دعوا بر سر رنگ پوست کلئوپاترا

فرادید| بیش از دوهزار سال پیش کلئوپاترا ملکه مصر خود را در جنگ قدرت با "بطلمیوس سیزدهم" برادر کوچک ترش برای کنترل بر آن کشور یافت. آن دو نفر حاکمان مشترک آن قلمرو بودند اما ملکه افسانه ای توسط وزیران قدرتمند برادرش مجبور به تبعید شد. "ژولیوس سزار" رهبر روم درصدد سوء استفاده از فرصت ایجاد شده در نتیجه اختلاف ایجاد شده میان آن دو خواهر و برادر در منطقه غنی از منبع نیل برآمد و با هدف ظاهری کمک به مذاکرات برای ایجاد تفاهم و آشتی میان آن خواهر و برادر عازم مصر شد. کلئوپاترا با استقرار در اسکندریه اطمینان کسب کرد که سزار روم به حرف هایش گوش می دهد. طبق افسانه ها او خود را در فرشی پیچیده شده که به اتاق سزار آورده شده بود در حالی که آن فرش باز می شد نشان داد.

به گزارش فرادید به نقل از میدل ایست آی؛ فارغ از آن که این روایت حقیقت داشته باشد یا جعل تاریخی بوده سزار مجذوب کلئوپاترا شد و آن دو به یکی از مشهورترین زوج های قدرت تاریخ تبدیل شدند و کلئوپاترا "سزاریون" پسر سزار را به دنیا آورد. رابطه بعدی او با "مارک آنتونی" ژنرال سزار توسط شکسپیر جاودانه شد و یکی از تراژدی های عاشقانه بزرگ ادبیات محسوب می شود. علیرغم آن که درباره شکل ظاهری کلئوپاترا اجماع نظری وجود ندارد کلئوپاترا به واژه ای برای بیان نماد زیبایی و جذابیت زنانه تبدیل شده است. با این وجود، در ماه های اخیر حافظه تاریخی در مورد کلئوپاترا نه به سبب گریزهای سیاسی و عاشقانه او بلکه بیش تر برای این که پوست اش به چه رنگی بوده مورد بحث و جدل قرار گرفته است.

یک درام مستند تازه نتفلیکس درباره ملکه کلئوپاترا باعث برانگیختن خشم مصری ها شده چرا که در آن کلئوپاترا به عنوان زنی سیاه پوست به تصویر کشیده شده است. "مصطفی وزیری" دبیرکل شورای عالی باستان شناسی مصر ضمن محکوم کردن این اقدام آن اثر تلویزیونی تهیه شده را "یک اشتباه تاریخی آشکار" توصیف کرده است. نمایندگان پارلمان مصر نیز از نظر وزیری حمایت کرده اند و خواستار  ممنوعیت کلیت پلتفرم استریم نتفلیکس در مصر به دلیل حمله به "ارزش های خانوادگی" شده اند.

واکنش مصر

دولت مصر برای رد این ایده که کلئوپاترا سیاه پوست بود، بیانیه و تصاویری تاریخی از ملکه منتشر کرد. آن تصاویر شامل یک مجسمه نیم تنه به سبک کلاسیک یونانی و هم چنین سکه هایی هستند که نمای کناری او را به تصویر می کشند. به گفته مقام های مصری این تصاویر اثبات می کنند که کلئوپاترا سفید پوست و با خصوصیات ظاهری هلنیستی بوده است.

آنان هم چنین به اصل و نسب ملکه کلئوپاترا اشاره می کنند که به عنوان یکی از اعضای خاندان بطلمیوسی ریشه یونانی دارد. نام این خاندان برگرفته از بطلیموس اول ژنرال ارتش اسکندر مقدونی است که پس از فروپاشی امپراتوری فاتح بزرگ پس از مرگ او در قرن چهارم پیش از میلاد مصر را تصرف کرد. علیرغم آن که یونانی ها با جمعیت بومی مصر ازدواج می کردند در مورد بخش جنوب صحرای آن گمانه زنی هایی وجود دارد زیرا هیچ شواهد و مدارکی در دسترس نیست که اثبات کند کلئوپاترا اجدادی سیاه پوست داشته است.

پس ایده سیاه بودن کلئوپاترا از کجا می آید؟ "مری لفکوویتز" پژوهشگر تاریخ مصر در کتاب خود در سال 1996 میلادی درباره این ادعا نوشته است.

او در آن کتاب به منبعی از "جی ای راجرز" نویسنده ای امریکایی جامائیکایی تبار اشاره کرده که در اثر خود با نام "انسان های رنگین پوست جهان" در سال 1946 میلادی از کلئوپاترا به عنوان فردی سیاه پوست یاد کرده بود. او استدلال کرده که راجرز به اشتباه مدعی شده بود که یکی از مادربزرگ های ناشناس کلئوپاترا یک برده سیاه پوست بوده است.  لفکوویتز می گوید که این استدلال براساس درک نادرستی از ماهیت برده داری در  جوامع یونانی و رومی است و این تمدن ها افراد را بدون توجه به رنگ پوست و پیشینه قومی به بردگی می گرفتند. راجرز ادعا می کند که کلئوپاترا در قرن شانزدهم سیاه پوست تصور شده بود. او به ارجاعات شکسپیر به رنگ پوست "برنزه" او در اثر "آنتونی و کلئوپاترا" اشاره می ‌کند که به گفته او مترادف با اصطلاح قدیمی "مولاتو" برای فردی با والدین مختلط است.

هم چنین نمایشنامه ای خطی وجود دارد که ظاهرا در آن از ملکه مصر به عنوان فردی سیاه پوست یاد شده و کلئوپاترا خود به این موضوع اشاره کرده است.

لفکوویتز استدلال راجرز را برداشتی نادرست و تحت اللفظی می داند. لفکوویتز ادعای راجز را بخشی از یک جنبش گسترده‌ تر آفریقایی - آمریکایی می ‌داند که شروع به شناسایی دستاوردهای مصر باستان در اوایل قرن بیستم کرد. لفکوویتز در مجموعه مقالاتی در سال 1996 میلادی که به طور مشترک با نویسنده ای دیگر نوشته به طور خاص به استدلال "مارکوس گاروی" ملی گرای سیاه پوست و پان آفریقایی اشاره می کند. گاروی مدعی شده بود که مصر باستان یک فرهنگ سیاه‌ پوست آفریقایی بوده و دستاوردهای علمی و فلسفی مردم آن دیار توسط تمدن‌های اروپایی مانند یونانیان باستان تصاحب شده اند.

لفکوویتز در توضیح استدلال خود برای چنین تفکری می نویسد: "گاروی تاریخ را وسیله ای برای القای اعتماد به نفس در مردمی  قلمداد کرده بود که ایمان خود را از دست داده بودند و مجبور شدند تا ارتباط خود را با گذشته شان را از دست بدهند".

گاروی بر مسلمانان امریکا و شخصیت هایی مانند مالکوم ایکس تاثیر گذاشت. گاروی در سال 1940 میلادی درگذشت اما یکی از مهم ترین شخصیت های ملی گرای سیاه پوست در اوایل قرن بیستم قلمداد می شود.

لفکوویتز مقاله خود را در پاسخ به کتاب "آتنا سیاه" اثر "مارتین برنل" پژوهشگر کورنل نوشته بود. برنال مدعی شده بود که تمدن هلنی عمیقا تحت تاثیر فرهنگ ‌های آفریقایی و سامی بوده و این سهم بعدا از سوی پژوهشگران جهان باستان کم اهمیت قلمداد شده بود.

علیرغم آن که تحقیقات برنال به عنوان یک اثر برجسته در مطالعات کلاسیک تلقی می شود از سوی اکثر پژوهشگران رد شده است. برنال به نوبه خود از لفکوویتز به دلیل رویکرد تنگ نظرانه او در برخورد با موضوع مشارکت مصر و سایر کشورهای خاور نزدیک در فرهنگ یونان انتقاد کرد. در هر صورت تعریف برنال از "آفریقایی" مترادف با سیاه پوستان نبود و شامل مردم آفریقای شمالی با رنگ پوست روشن تر نیز می شد.

مخالفت با نمایش ‌های نادرست تصور شده از چهره‌های مصر باستان در مصر شدید است و قسمت اخیر مربوط به نتفلیکس تازه ترین مورد از رشته مناقشه هایی ایجاد شده در این مورد است.

پیش از این در سال 2023 میلادی برنامه "کوین هارت" کمدین امریکایی در قاهره به دلیل دیدگاه های ادعایی او پیرامون مصر باستان لغو شد. هارت مدعی شده بود که سیاه پوستان آفریقایی پادشاهان مصر بودند اما صحت این ادعا هرگز ثابت نشده است. مشکل مصر با بازنمایی "کاذب" فرهنگ و تاریخ اش البته به انتخاب بازیگران سیاه پوست آفریقایی محدود نمی شود.

این احساس در مناظره تازه ای که توسط "پیر کورگان" مفسر بریتانیایی با "باسم یوسف" کمدین مصری برگزار شد خود را نشان داد. باسم یوسف در آن گفتگو تصریح کرد که مخالفت های مصریان بازیگران سفید پوستی که نقش کلئوپاترا را بازی کرده اند را نیز شامل می شود از جمله در مورد فیلم معروف درباره کلئوپاترا در سال 1963 میلادی با بازی الیزابت تیلور.

"باسم یوسف" در آن برنامه گفته بود: "ما دیوانه این نیستیم که الیزابت تیلور در نقش کلئوپاترا بازی کرده است. نمی دانم این تصور را از کجا آمده که ما از بازی او در این نقش بسیار خوشحال هستیم"؟! شهروندان و سیاستمداران مصری برای چندین دهه به طور یکسان از نحوه نمایش کشورشان در رسانه های خارجی گلایه مند بوده اند.

پیش تر ارائه نقش کلئوپاترا به "گال گدوت" بازیگر اسرائیلی در مصر جنجالی شده بود و بسیاری از مصری ها آن را نوعی "پاکسازی فرهنگی" قلمداد کرده بودند جایی که بازیگران سفید پوست افراد رنگین پوست را به تصویر می کشند. برخی گفته‌ بودند این نقش باید به یک بازیگر زن عرب یا آفریقایی داده می شد.

چنین مجادلاتی به شخصیت کلئوپاترا محدود نمی شود. ریدلی اسکات در سال 2014 میلادی فیلم حماسی "خروج: خدایان و پادشاهان" را ساخت که در آن "کریستین بیل" بازیگر بریتانیایی نقش حضرت موسی را ایفا می کرد و سایر بازیگران اصلی فیلم نیز تقریبا همگی سفید پوست بودند.

این فیلم در مصر به دلیل تعصبات ادعایی "صهیونیستی" و "نادرستی های تاریخی" آن ممنوع شد و به دلیل بازیگران اروپایی محور آن در فضای مجازی مورد تمسخر قرار گرفت. به گفته "احمد دردیر" یکی از بنیانگذاران انستیتو تئوری استعمارزدایی علیرغم آن که مخالفت با پوست سیاه ممکن است جنبه کوچکی از پاسخ به مستند نتفلیکس را نشان دهد نیروی محرکه اصلی واکنش مصری ها این ایده است که افرادی که اهل مصر نیستند مصری ها را از بیان داستان های تاریخی خود حذف می کنند.

او می گوید: "اکرچه واکنش های ناامید کننده ای از سوی مصری ها درباره ضدیت با رنگ پوست سیاه مطرح شد اما من معتقدم ناراحتی اصلی به دلیل تلاش نتفلیکس به منظور تحمیل برخی روایت ها به مثابه روایت های صحیح سیاسی بوده است. من گمان می کنم واکنش مصری ها کم تر مربوط به پیوند آنان با آفریقا بوده است. به هر حال مصری ها آفریقایی هستند. اعتراضات بیش تر به یک جریان غربی است که مصری های دوران مدرن را به عنوان بیگانگانی از کشور و میراث شان نشان می دهد. این در واقع بخشی از تصوری است که گویی هالیوود خود را مجاز می داند روایتی را مطرح کند که گویا هر فرد  یا گروهی از جمله بیگانگان اما نه مصری ها تمدن مصر را ساخته اند".

^{منبع: میدل ایست آی}

^{ترجمه: فرادید}