جیرفت؛ معمای طلوع یک تمدن باستانی و رقیب اسرارآمیز بین‌النهرین
با ادامه کاوش‌ها، تمدن جیرفت در آستانه تغییر درک ما از تاریخ باستان است. آثار کشف‌شده در دره هلیل‌رود، تصویری از جامعه‌ای پیشرفته از دید فناوری و غنی از دید هنری ارائه می‌دهند. امید می‌رود این تحقیقات مستمر منجر به کشف اطلاعات بیشتری درباره زندگی روزمره، باورها و نظام حکومتی مردم جیرفت شود و جایگاه آن‌ها را در روایت تمدن بشری تثبیت کند.
فرادید| کشفیات باستان‌شناسی اخیر در جنوب شرقی ایران درک ما را از تمدن‌های اولیه دگرگون کرده است، به‌ویژه تمدن جیرفت که حدود ۵۰۰۰ سال پیش شکوفا شد. این جامعه عصر برنز که در دره هلیل‌رود قرار داشت، یک مرکز فرهنگی مهم شناسایی شده است که احتمالاً پیش از بین‌النهرین، مهد تمدن جهان شرق بوده است.
به گزارش فرادید، در حال حاضر تپه‌های دوقلوی «کنار صندل» نقطه کانونی محققان شده‌اند و به نظر می‌رسد لوح‌های گلی و سنگی با علائم اولیه نوشتاری کشف‌شده در آنجا پیشگام سیستم نوشتاری ایلامی باشند. این یافته‌ها نشان می‌دهد «جیرفت» ممکن است نقشی کلیدی در توسعه نوشتار و شهرنشینی داشته باشد و باورهای پیشین را مبنی بر این که بین‌النهرین تنها خاستگاه این پیشرفت‌هاست، به چالش بکشد.
برای بیش از یک قرن، محققان اهمیت ایران باستان در تکامل تمدن‌ها را تأیید کرده‌اند. با این حال، به تازگی شواهد محکم و به لطف کاوش‌های مداوم در منطقه به دست آمده است. در واقع کار باستان‌شناسی که ابتدا با هدف حفاظت از گورستان‌های ماقبل تاریخ از غارت انجام شد، منجر به کشف مجموعه‌ای از آثار شده که گواه دستاوردهای فناوری و هنری مردم جیرفت هستند.
سال ۲۰۰۳، یوسف مجیدزاده، باستان‌شناس پیشنهاد کرد تمدن کشف‌شده در جیرفت ممکن است همان «آراتا» تمدن افسانه‌ای باشد که به‌خاطر ثروتش در اشعار سومری از آن یاد شده است. با این حال، این نظریه فاقد شواهد تاریخی محکم بود و با انتقادات جامعه دانشگاهی مواجه شد. برخی دیگر از کارشناسان به دلیل اشاره‌هایی که در متون بین‌النهرینی به درگیری‌ها با یک حکومت قدرتمند ایرانی شده، پیشنهاد دادند این پادشاهی ممکن است «مرهشی» باشد.
شی شبیه «کیف دستی» با نقش‌ونگارهای زینتی که در جیرفت کشف شده است (منبع: اطلس ایران). این شیء ممکن است یک وزنه استاندارد برای اندازه‌گیری‌ها بوده باشد.
تحلیل نمادشناسی جیرفت منجر به کشف شباهت‌های چشمگیر با سنت‌های بین‌النهرینی شد که به یک ارتباط فرهنگی احتمالی اشاره میکرد. تصاویر موجودات اسطوره‌ای مانند گاوها و عقاب‌ها یادآور اساطیر سومری مانند پادشاه چوپان اتن هستند. همچنین گمانه‌زنی‌هایی نیز درباره حضور نمادهای مرتبط با طوفان جهانی در برخی نقوش ایجاد شده است. کشفیات جیرفت دیدگاه سنتی را مبنی بر اینکه بین‌النهرین تنها مهد تمدن در هزاره سوم پیش از میلاد است، به چالش می‌کشد.
دره هلیل‌رود در جنوب کرمان با جغرافیای منحصربه‌فرد و باغ‌های خرما و کوه‌های بلند، زمینه مناسبی برای شکل‌گیری یک فرهنگ شکوفا بوده است. این فرهنگ آثار معماری و مجسمه‌سازی شگفت‌انگیزی خلق کرده که با شهرهای سومری مانند اور و اوروک برابری می‌کنند. کشف دیوارهای خشتی و تراس‌های ساخته‌شده در تپه‌های کنار صندل که گواه یک سیستم برنامه‌ریزی شهری پیچیده است، بر اهمیت این منطقه تأکید می‌کند.
کارهای باستان‌شناسی در تپه‌های مصنوعی کنار صندل. این سازه‌ها در جیرفت حاوی بقایای چیزی هستند که انگار یک ساختمان مذهبی و یک قلعه مستحکم بوده است.
یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های تولیدات هنری جیرفت، نقوش معماری حک‌شده روی آثار مختلف است. کاسه‌های استوانه‌ای منقوش به تصاویری از نماهای منظم با ستون‌هایی روی پایه‌های بلند و اتاق‌هایی با درها و پنجره‌ها هستند که با قوس‌های خمیده تزئین شده‌اند. به طور خاص، بسیاری از این کاسه‌ها منقوش به ساختارهای زیگورات‌مانند هستند با سه یا چهار طبقه که به‌تدریج عقب‌نشینی می‌کنند و بازتاب مفهوم زیگورات کلاسیک بین‌النهرین هستند. این تصاویر که بیشتر با نمادهای مقدسی مانند میله یا شاخ تزئین شده‌اند، شاید نمایانگر نقش پیشگامانه مردم جیرفت در سنت معماری این بناهای عظیم باشند.
با قدمت تخمینی این کاسه‌های تزئین‌شده که حدود ۳۱۰۰ تا ۲۶۰۰ پیش از میلاد است، احتمال می‌رود ساختارهای زیگورات‌مانند کوچک در جلگه‌های ایران پیش از نمونه‌های مشابه در بین‌النهرین ظهور کرده باشند. این امر ایران را به‌عنوان منبع اولیه این «کوه‌های مصنوعی» که ویژگی مناظر معابد دجله و فرات هستند مطرح می‌کند، هرچند تحقیقات بیشتری برای اثبات این ارتباطات ضروری است.
کاسه‌ای از جنس کلوریت از هلیل‌رود منقوش به تصویر یک الهه: موجودی افسانه‌ای که نیمه‌انسان و نیمه‌عقرب بود و عملکرد حفاظتی داشت. افزون بر نقوش برجسته، تزئینات شامل انباشته‌هایی از سنگ‌های سخت، صدف‌ها یا مرجان‌ها میشد. قطر ۱۲ سانتیمتر، ارتفاع ۷ سانتیمتر، قرن سوم پیش از میلاد؛ موزه باربیر-میولر، ژنو
یوسف مجیدزاده، باستان‌شناس که مدیریت تحقیقات در هلیل‌رود را بر عهده دارد، مجموعه‌ای چشمگیر از اشیاء سنگی با تزئینات پیچیده از جنس کلریت که برای مجسمه‌سازی عالی هستند، گردآوری کرده است. این آثار شامل گلدان‌ها، کاسه‌ها، مجسمه‌ها و وزنه‌های اندازه‌گیری می‌شوند که همگی با طرح‌های هنری پرجزئیات تزئین شده‌اند. مهارت به کار رفته در این آثار، گواه جامعه‌ای است که به شدت درگیر هنر و تولید فرهنگی بوده است.
یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های تمدن جیرفت، سیستم نوشتاری اولیه‌ای است که به دوران پیش‌ایلامی در هزاره چهارم پیش از میلاد بازمی‌گردد. لوح‌های کشف‌شده در مکان‌هایی مانند تپه سیلک و تپه یحیی نشان می‌دهند فلات ایران شاید یک مرکز مهم سوادآموزی اولیه بوده است. محققان با مطالعات مداوم درباره این کتیبه‌ها تلاش دارند رازهای این نوشتار باستانی را آشکار کنند تا اهمیت تاریخی منطقه بیش از پیش روشن شود.
کتیبه‌های فرهنگ جیرفت
با ادامه کاوش‌ها، تمدن جیرفت در آستانه تغییر درک ما از تاریخ باستان است. آثار کشف‌شده در دره هلیل‌رود، تصویری از جامعه‌ای پیشرفته از دید فناوری و غنی از دید هنری ارائه می‌دهند. امید می‌رود این تحقیقات مستمر منجر به کشف اطلاعات بیشتری درباره زندگی روزمره، باورها و نظام حکومتی مردم جیرفت شود و جایگاه آن‌ها را در روایت تمدن بشری تثبیت کند.
گلدان جیرفت منقوش به تصاویری از موجودات مختلف: ۲۰۰۰-۳۰۰۰ پیش از میلاد
در مجموع، کشفیات جیرفت تنها یافته‌های باستان‌شناسی نیستند؛ بلکه فصلی مهم در داستان گذشته بشریت را فاش می‌کنند. با کنار هم قرار دادن تکه‌های این معمای باستانی، نتایج آن در درک ما از جوامع شهری اولیه و سهم آن‌ها در تاریخ بشر عمیق خواهد بود. تمدن جیرفت گواهی بر پیچیدگی و غنای فرهنگ‌های باستانی است و ما را دعوت می‌کند تا منشأ تمدن را از نگاهی گسترده‌تر بازبینی کنیم.
مترجم: زهرا ذوالقدر
