کشف «کارخانۀ باستانی» که «رنگ سلطنتی» تولید می‌کرد
در این کارخانه در «تل شیکمونا» در سواحل فلسطین، صدف‌های دریایی در مقیاس صنعتی به رنگ بنفش تبدیل می‌شدند؛ رنگی که بسیار گران قیمت بود و در لباس پادشاهان و خاندان سلطنتی روم به کار می‌رفت.
فرادید| در «کتاب خروج» از تورات، خداوند به موسی فرمان می‌دهد به بنی‌اسرائیل بگوید برای او هدیه بیاورند. علاوه بر طلا، نقره، عود و سنگ‌های عقیق، از آنان خواسته شد نخ‌های آبی، بنفش و قرمز روشن و پارچه‌های کتان ظریف نیز تهیه کنند.
به گزارش فرادید، پژوهشگران کتاب مقدس و باستان‌شناسان مدت‌ها تلاش کرده‌اند تا دریابند مردم باستان چگونه این گونه پوشاک و منسوجات رنگارنگ را می‌ساختند و رنگ‌ها به ویژه رنگ بنفش که با پادشاهی و اشرافیت همراه بود چه نقشی در جامعه باستانی ایفا می‌کرد.
اکنون، مطالعه‌ای که در مجله PLOS One منتشر شده، نشان داده که چگونه مکانی در فلسطین امروزی کارخانه تولید رنگ بنفش در مقیاس صنعتی بوده، به بیان دیگر تنها مرکز شناخته‌شده از این نوع!
پژوهشگران این کارخانه رنگ را در تل شیکمونا، تپه‌ای باستانی در سواحل شمالی فلسطین و حومه حیفا کشف کردند. به گفته نویسندگان این مطالعه، آن‌ها تنوع بی‌نظیری از اشیای مرتبط با فرآیند رنگرزی، از جمله بیش از ۱۳۵ شیء آغشته به رنگ بنفش یافتند.
قطعات سفالی آغشته به رنگ بنفش از دیگ‌های عظیم کشف‌شده در تل شیکمونا
یک باستان‌شناس دانشگاه شیکاگو و نویسنده اصلی این تحقیق می‌گوید: «تل شیکمونا از این جهت برجسته است که کم و بیش دو برابر تمام مکان‌های دیگر به شکل جمعی، اشیای مرتبط با صنعت رنگرزی در آن یافت شده است.»
در این مقیاس، تل شیکمونا تنها محل در منطقه مدیترانه است که تولید رنگ در آن تنها یک صنعت خانگی نبوده، بلکه یک فعالیت اقتصادی کامل بوده و محصولات آن در دوره عصر آهن (۱۱۰۰ تا ۶۰۰ پیش از میلاد) به نقاط مختلف فروخته می‌شدند.
یکی دیگر از نویسندگان این تحقیق می‌گوید: «پیش‌تر تصور می‌شد نخستین تأسیسات بزرگ تولید رنگ بنفش تنها در دوران روم، یعنی حدود قرن نخست میلادی تأسیس شده‌اند. اما در تل شیکمونا شواهدی پیدا شده که نشان می‌دهد تولید رنگ بنفش در مقیاس صنعتی، از قرن نهم پیش از میلاد آغاز شده بود. تنها یک نفر نبوده که برای پادشاه لباس رنگ می‌کرده!»
صدفHexaplex trunculus که نزدیک تل شیکمونا پیدا شده است
موقعیت ساحلی تل شیکمونا آن را به مکان ایده‌آلی برای ترقی یافتن از یک روستای ماهیگیری فنیقی به یک مرکز منطقه‌ای تولید رنگ تبدیل کرد. رنگ ارغوانی شاهی یا امپراتوری از صدف‌های دریایی خانواده مورِکس استخراج می‌شود. این صدف‌ها برای دفاع از خود و شکار، مایع کمی سبز رنگ ترشح می‌کنند که در معرض هوا اکسید شده و به تدریج بنفش می‌شود.
تبدیل این مایع به محلولی قابل‌استفاده در مقیاس صنعتی که با نخ و پارچه پیوند بخورد، نیازمند فرآیند شیمیایی پیچیده‌ای بوده است. جزئیات کامل این فرآیند در دوران باستان هنوز چندان روشن نیست.
«تصور می‌کنم این محل بوی بسیار تندی داشته به‌ویژه برای بینی امروزی، چون فرآیند تولید این رنگ بوی وحشتناکی ایجاد می‌کرد.»
برای اجرای این فرآیند، تل شیکمونا در دوره عصر آهن به یک مکان صنعتی واقعی تبدیل شد. باستان‌شناسان قطعات سفالی بنفش‌رنگی از دیگ‌های عظیمی یافتند که بیش از یک متر ارتفاع داشتند و حدود ۳۵۰ لیتر مایع در خود جای می‌دادند؛ اندازه‌ای که برای رنگرزی کامل پوشاک بسیار مناسب بود. در برهه‌هایی از زمان، ۱۵ تا ۲۰ دیگ از این نوع هم‌زمان در حال استفاده بودند.
«برای نخستین بار، ما یک سیستم تولید کامل را شناسایی کرده‌ایم که در آن مقادیر قابل‌توجهی رنگ بنفش با ابزارهای تخصصی و بهینه‌شده تولید می‌شد. مقیاس این عملیات نشان می‌دهد شیکمونا مرکز تولید خارق‌العاده‌ای در زمان خود بوده است.»
باستان‌شناسان باور دارند در سال ۷۲۲ پیش از میلاد، تل شیکمونا چند سال به شکل محدود و محلی به کار خود ادامه داد تا زمانی که آشوریان تسلط کامل یافتند و تولید دوباره به سطح صنعتی بازگشت.
ابزارهای سنگی آغشته به بقایای رنگ بنفش از تل شیکمونا
به دلیل اقلیم مرطوب این منطقه، پژوهشگران شک دارند منسوجات رنگ‌شده‌ای از آن دوران هنوز باقی مانده باشد، اما در حفاری‌های قبلی در بخش‌های خشک‌تر منطقه، تکه‌هایی از پارچه‌های بنفش‌رنگ یافت شد که قدمتشان به حدود ۱۰۰۰ پیش از میلاد می‌رسد.
اینکه این تکه‌های پارچه در تل شیکمونا یا در محل دیگری رنگ‌آمیزی شده‌اند هنوز روشن نیست. اما وجود مرکزی با این ظرفیت تولید انبوه، دستاوردی بزرگ در مطالعه تولید رنگ به شمار می‌رود.
آرون اشمیت، باستان‌شناس دانشگاه هایدلبرگ آلمان در مصاحبه با نیویورک تایمز در سال ۲۰۲۴ گفته بود: «یافتن مکانی که واقعاً در این شاخه اقتصادی تخصص داشته باشد، بسیار معنادار و خاص است.»
مترجم: زهرا ذوالقدر
